مبحث دوم : در موافقت نامه تریپس
گفتار نخست : حقوق مادی
الف ) انواع حقوق مادی
در کنوانسیون برن ، به حقوق انحصاری که برای مولّفان در نظر گرفته شده است ، پرداخته و موارد زیر را به خود اختصاص داده است :
(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت nefo.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

۱ – حق ترجمه ؛^[۱۵۵]
۲ – حق تکثیر ؛^[۱۵۶]
۳ – حق عرضه و اجرای آثار نمایشی و موسیقی ؛^[۱۵۷]
۴ – حقوق مرتبط به پخش اثر از وسایل ارتباط جمعی ؛^[۱۵۸]
۵ – حق گزارش عمومی ؛^[۱۵۹]
۶ – حق اقتباس ، تنظیم یا سایر اصلاحات دیگر ؛^[۱۶۰]
۷ – حق اقتباس سینمایی و تکثیر و توزیع و انتقال عمومی چنین اقتباسی ؛^[۱۶۱]
۸ – حق برخورداری از منافع حاصل از منافع فروش ؛ ^[۱۶۲]
الف ۱ ) حق تکثیر و انتشار
در کنوانسیون برن ماده ۹ به حق تکثیر اختصاص یافته و در بند ۲ آمده است « … مشروط بر اینکه چنین تکثیری به بهره برداری عادی اثر لطمه وارد نکرده و به منافع قانونی پدیدآورنده زیان غیر موجه وارد نسازد » .
الف ۲ ) حق تعقیب
از دیگر مواردی که به عنوان حقوق مادی پدیدآورندگان بیان شده است و در ماده ۱۲ بند ۳ به آن پرداخته شده است ، حق تعقیب می باشد . در این ماده آمده است : « واردات و ضبط های صورت گرفته وفق بندهای ۱ و ۲ این ماده بدون اجازه طرف های ذی نفع در کشورهای دیگر که در آن مجاز نیست ، قابل توقیف است .
ماده ۱۴ سوم نیز به حق تعقیب در آثار هنری و نسخه های خطی اختصاص داشته که در بند ۱ مقرر می کند : پدیدآورنده یا پس از مرگ او اشخاص یا نهادهایی که به موجب قوانین ملی مجاز می باشند ، در ارتباط با آثار هنری اصیل و نسخه های خطی اصیل نویسندگان و مصنفان موسیقی ، از حقی برخوردارند که عبارت است از سهیم شدن آنها در حاصل فروش اثری که پس از نخستین واگذاری توسط پدیدآورنده صورت می گیرد ».
الف ۳ ) حق اجاره^[۱۶۳] :
علاوه بر این موارد ، موافقت نامه تریپس حقوق مادی خاص دیگری نیز مقرر نموده و مصادیق جدیدی را تحت عنوان حق اجاره بر مصادیق سابق برای پدیدآورندگان یا وراث تولید کنندگان برنامه های رایانه ای ، آثار سینمایی و فونوگرام مورد توجه قرار داده است ، مطابق بند ۱ ماده ۱۰ موافقت نامه ، برنامه های رایانه ای^[۱۶۴] چه به صورت کد اصلی ( منبع )^[۱۶۵] یا کدهای دیدنی (موضوعی )^[۱۶۶] مطابق کنوانسیون برن به عنوان اثر ادبی حمایت می نماید .در بند ۲ ماده ۱۰ نیز حمایت از گزینش و تالیف داده ها را مورد توجه قرار داده است .^[۱۶۷] « مجموعه داده ها ، مطالبی دیگر ، چه از طریق ماشین یا به شکلی دیگر قابل خواندن باشند ، که به دلیل انتخاب یا ترتیب محتویاتشان جزو تولیدات فکری به شمار آیند ، به همین صورت مورد حمایت قرار خواهند گرفت . به موجب ماده ۱۱ موافقت نامه که مقرر کرده است : دست کم در برنامه های رایانه ای و آثار سینمایی ، عضو باید برای مولف یا وارث او حق اجاره دادن یا منع اجاره اقتصادی کپی رایت آثار اصلی خود یا کپی آنها به عموم را مقرر دارد . عضو می تواند از اجرای این تعهد در خصوص آثار سینمایی استثنا شود ، مگر اینکه اجاره برای تکثیر گشترده چنین آثاری ، اساساً حق انحصاری تولید مجدد را که به مولف یا وارث او داده شده است ، مخدوش کند . در خصوص برنامه های راپانه ای ، در موردی که خود برنامه ها موضوع اساسی اجاره نباشد ، این تعهد در اجاره اعمال نخواهد شد .« در خصوص برنامه های کامپیوتری حق اجاره یا ممانعت از اجاره تجاری ، حقی است که در هر حالتی به مولف برنامه های کامپیوتری تعلق می گیرد به جز در مواردی که خود برنامه موضوع اساسی اجاره نباشد بلکه موضوع اساسی اجاره محصولی باشد که برنامه مزبور ضمن آن درج شده است ».^[۱۶۸]
هم چنین بند ۴ ماده ۱۴ موافقت نامه مقرر کرده است : مقررات ماده ۱۱ در خصوص برنامه های رایانه ای ، با تغییرات لازم ، در مورد تولیدکنندگان آثار صوتی و سایر دارندگان حق در مورد آثار صوتی به نحو مقرر در قوانین یک عضو ، قابل اعمال خواهد بود . چنانچه یک عضو از روش خاصی برای پرداخت عادلانه به دارندگان حق در خصوص اجاره آثار صوتی استفاده کند می تواند این روش را حفظ نماید ، مشروط بر اینکه اجاره تجاری آثار صوتی به حقوق انحصاری دارندگان حق برای تکثیر لطمه ای وارد نیاورد . « بنابراین صاحبان آثار یعنی صاحبان برنامه های رایانه ای ، صاحبان آثار سینمایی و صاحبان صوت نگاشت ها یا وارثان آنها می توانند اصل یا کپی آثار خود را اجاره تجارتی دهند یا از اجازه دادن آن جلوگیری کنند . البته این حمایت در موارد مختلف ، متفاوت است ، مگر اینکه موضوع اساسی اجاره محصولی باشد که برنامه رایانه ای در پمن آن قرار دارد . در مورد آثار سینمایی ، اجاره محدود کپی های اثر که منجر به تکثیر گسترده نشود ، استثنا شده و مجاز است و در خصوص اثار صوتی طبق بند ۴ ماده ۱۴ ، امکان رزرو آن از سوس کشورهایی که تا امضای موافقت نامه ، قانون محلی حافظ حقوق انحصاری صاحبان برنامه های صوتی داشته اند ، وجود دارد ».^[۱۶۹]
ب ) شرائط تحقق حقوق مادی
در کنوانسیون برن در قسمت (الف)و (ب) بند ۱ ماده ۳ ، همین معیار ولی بصورت دیگری بیان شده است و تابعیت نویسنده و محل نشر را از شرائط برخورداری از حمایت قرار داده و اعلام کرده است :
« ۱ ) پدیدآورندگان تبعه یکی از کشور های عضو اتحادیه نسبت به آثار منتشر شده یا منتشر نشده آن ؛
۲ ) نویسندگانی که تبعه یک از کشورهای عضو اتحادیه نیستند اما آثارشان برای اولین بار در یکی از کشوریا به طور هم زمان در یکی از کشورهای عضو و غیر عضو منتشر می شوند ».
همچنین در بند دو این ماده آمده است : بر اساس این معاهده ، پدیدآورندگانی را که تبعه کشورهای عضو اتحادیه نیستند اما در یکی از آن کشورها سکونت معمولی دارند همانند پدیدآورندگان تبعه آن کشورها تلقی می نمایند . در ماده ۴ به معیار حمایت از آثار سینمایی ، آثار معماری و برخی آثار هنرهای گرافیکی و تجسمی اختصاص یافته است مقرر شده : اشخاص زیر مشمول حمایت این معاهده خواهند شد اگر چه شرایط مقرر در ماده ۳ فراهم نباشد :
۱ ) پدیدآورندگان آثار سینمایی که مرکز اصلی تولید کننده یا محل سکونت معمولی او در یکی از کشورهای عضو اتحادیه باشد ؛
۲ ) پدیدآورندگان آثار معماری ای که در یکی از کشورهای عضو بنا شده است و یا آثار هنرهای گرافیکی و تجسمی که در ساختمان مستقر در یکی از کشورهای عضو اتحادیه به کار رفته است .
گفتار دوم : حقوق معنوی
کنوانسیون برن در ماده ۶ مکرر که شامل ۳ بند می باشد به حقوق معنوی پرداخته است . در این ماده کشورهای عضو را ملزم به اعطای تضمین حقوق ذیل به نویسنده ( صاحب اثر ) می کند .
در بند ۱ آمده است : « مستقل از حقوق مالی پدیدآورنده و حتی پس از انتقال این حقوق ، پدیدآورنده دارای حق ولایت نسبت به اثر است و می تواند به هر گونه تحریف ، حذف یا هر نوع تغییر اثر یا هر نوع لطمه دیگر نسبت به آن که موجب خدشه دار شدن اعتبار یا شهرت او شود ، اعتراض کند » . به موجب این بند حق معنوی شامل حق ولایت بر اثر یا صاحب اثر شناخته شدن نویسنده و حق اعتراض به هرگونه جعل و تحریف و تغییر برای نویسنده به رسمیت شناخته شده است . « ماده ۶ مکرر ، حق حرمت اثر را دارای دو وجه دانسته است :
اول ) منع اعمال تحریف کننده ، ناقص کننده و تغییر دهنده ؛
دوم ) منع اعمال تجاوزکارانه که به شهرت و حیثیت پدیدآورنده لطمه وارد کند ؛
قید تجاوز به شهرت و حیثیت در بند ۱ ماده ۶ مکرر نشان می دهد که اصلاحات و تغییرات جزیی اگر به حیثیت پدیدآورنده لطمه نزند مشمول منع کنوانسیون نیست » .^[۱۷۰]
بند ۲ به منتفعین حمایت حقوق معنوی پرداخته و مدت زمان آن را مورد توجه قرار داده است . « حقوق مقرر برای پدیدآورنده وفق بند ۱ یاد شده دست کم پس از مرگ تا انقضای حقوق مالی حفظ می شود و توسط اشخاص یا نهادهایی که به موجب قوانین ملی کشور محل تقاضای حمایت صلاحیت دارند ، اجرا می گردد . با وجود این ، کشورهایی که قوانین حاکم آنها در زمان تصویب یا الحاق به این معاهده فاقد مقررات حمایت پس از مرگ ، مقرردر بند ۱ ماده یاد شده هستند می توانند مقرر کنند که برخی از این حقوق بعد از مرگ پدیدآورنده باقی نمی ماند ». بنابراین حقوق معنوی که مستقل از حقوق مادی برای پدیدآورنده بوجود می آید ، حتی بعد از نقل و انتقال حقوق مالی و اقتصادی آن ، برای صاحب اثر باقی می ماند . بدیهی است که حقوق معنوی غیر قابل انتقال بوده و تنها می تواند برای اشخاص حقیقی منظور گردد ، حتی اگر شخص دیگری مالک حقوق مالی آن اثر شناخته شده باشد . در هر صورت تولید کننده اثر هنری یا ادبی است و اشخاص حقیقی یا حقوقی سفارش دهنده و طرف قرارداد نمی تواند صاحب حق معنوی اثر ادبی و هنری سفارش شده خود باشد . در این کنوانسیون حمایت از حقوق معنوی را لاقل تا پایان مدت حقوق مادی ضروری دانسته است .^[۱۷۱]
در موافقت نامه تریپس بدلیل اینکه یک سند تجاری محسوب می شود و هدف و غایت آن تجاری بودن مالکیت فکری می باشد تنها به حقوق تجاری و اقتصادی توجه شده است و از حقوق معنوی مالکیت فکری ذکری به میان نیامده است و مقرراتی نیز در این باره وضع ننموده است . اما از آنجایی که اعضای موافقت نامه ملزم به رعایت اصول ۱ تا ۲۱ کنوانسیون برن می باشند ، موافقت نامه در بند ۱ ماده ۹ اعضاء را از پذیرش حقوق معنوی در قوانین داخلی خود معاف کرده است . « … البته اعضاء طبق موافقت نامه حاضر حقوق یا تعهداتی در خصوص حقوق اعطایی به موجب ماده ۶ مکرر این کنوانسیون یا حقوق ناشی از آن ندارند ». بنابراین اعضای موافقت نامه ، تنها شامل بند فوق می شود اما اگر کشوری هم عضو موافقت نامه بوده و هم به کنوانسیون برن پیوسته است به استناد ماده ۶ مکرر کنوانسیون ، مکلف به رعایت حقوق معنوی پدیدآورندگان است. صرف نظر از منطق صرف اقتصادی تریپس ، دلیلی که در مقررات موافقت نامه را بدین سمت سوق داده است شاید توجه به مقررات داخلی کشورهایی است که در قوانین آنها مقررهای خاص در مورد حقوق معنوی نداشته باشد یا اگر وجود دارد مطابقتی با معیارهای ماده ۶ ندارد .^[۱۷۲] « با قبول استثناء ماده ۶ مکرر کنوانسیون برن در موافقت نامه تریپس ، تعدادی از مواد دیگر کنوانسیون برن راجع به حقوق معنوی نیز از شمول موافقت نامه تریپس خارج می شود. مانند بند ۳ ماده ۱۰ ،^[۱۷۳] بند ۲ ماده ۱۱ ،^[۱۷۴] و بند ۳ ماده ۴ ضمیمه .^[۱۷۵] پیامد دیگری با مستثنی دانستن ماده ۶ مکرر کنوانسیون برن پیش بینی می شود ، این است که « کشورهای عضو نمی توانند نقض حقوق معنوی را در هیات حل اختلاف سازمان تجارت جهانی مطرح نمایند ».^[۱۷۶]
مبحث سوم : آثار الحاق در حقوق پدیدآورندگان
از آنجا که موافقت نامه تریپس یک موافقت نامه تجاری محسوب و مقررات وضع شده به بعُد مادی مالکیت فکری توجه خاص دارد ؛ لذا از شرائط حصول حقوق مادی مقرر شده که بر قوانین ایران می تواند تاثیر گذار باشد اصلاح ماده ۲۲ قانون حمایت حقوق مولفان ، مصنفان و هنرمندان است که از قسمت (ب) بند ۱ ماده ۳ موافقت نامه متاثر خواهد گردید .
در ماده ۱۵ کنوانسیون برن ، به آثاری اختصاص یافته که با نام مستعار انتشار یافته و هیچ تردیدی در خصوص هویت پدیدآورنده باقی نباشد . قوانین ایران در باره آثار فاقد نام یا با نام مستعار ، مقرره ای نداشته و با پیوستن به تریپس ، قوانین تحت تاثیر ماده ۱۵ قرار خواهد گرفت .
« در موافقت نامه تریپس برای پدید آورندگان نرم افزارهای رایانه ای و آثار سینمایی حقوق اجاره ای نیز از مصادیق حقوق مادی ذکر شده است ، در حالی که در قانون نرم افزارها و قوانین مرتبط با آثار سینمایی این مصداق دیده نمی شود و تنها در مواد خود به به حق نشر ، عرضه ،اجرا و حق بهره برداری مادی و معنوی را به پدیدآورنده اثرها دانسته است . ضمن اینکه قانون ما بر خلاف تریپس ، به مقوله استیفای حق اشاره نکرده است ».^[۱۷۷]
در مورد حقوق مادی و معنوی آثار سینمایی ایرانی در خارج از کشور، آنها می توانند از حمایت های تریپس بهر ه مند شده و اعضای موافقت نامه موظفند نسبت به تکثیر ، توزیع و پخش غیر مجاز آنها جلوگیری به عمل آورند .
علاوه بر حقوق مادی مورد اشاره در کنوانسیون برن ، در ماده ۹ ، ۱۱ و ۱۴ از موافقت نامه تریپس به ترتیب حق تکثیر و حق عرضه واجرای اثر ، حق پخش از وسائطل ارتباط جمعی ، حق بازخوانی و انتقال عمومی ، حق اقتباس و سایر تغییرات و همچنین حق برخورداری از منافع حاصل از بازفروش یا حق تعقیب به عنوان مصادیق جدیدی از حقوق مادی برای پدیدآورنده اثر را مورد حمایت قرار گرفته اند .
در قانون ۱۳۱۰ در حقوق مادی پدیدآورندگان تنها دو حق مقرر شده است که به حق تکثیر و حق پاداش پرداخته شد ؛ اما با الحاق به موافقت نامه حقوقی مانند ایجاد هرگ.نه اثر اشتقاقی ، پخش اصل یا نسخه اثر ، در اختیار عموم قراردادن اثر برای اثرهای ادبی و هنری و همچنین حق تکثیر ، ایجاد اثر اشتقاقی شامل ترجمه و اقتباس اثر ، پخش عمومی یا نسخه اثر از طریق فروش ، عاریه عمومی و اجاره ، پخش رادیو تلویزیونی اثر و سایر صور انتقال برای دارندگان حقوق مرتبط لحاظ گردیده است .
از موارد دیگر آثار الحاق از معیار حمایت می توان نام برد . قانونگذار ایران در صورتی از اثرهای ادبی و هنری حمایت می کند که اثر برای اولین بار در ایران چاپ ، پخش ، نشر یا اجرا شده باشد اما اگر این اثر متعلق به ایرانی باشد و در خارج از کشور برای اولین بار انتشار ، پخش و یا اجرا شده باشد از آن اثر حمایتی به عمل نخواهد آورد که با الحاق ایران به موافقت نامه تریپس این حمایت ها شامل تبعه هر یک از کشورهای عضو موافقت نامه خواهد شد چه این اثر در ایران منتشر شده یا منتشر نشده باشد . دومین گروهی که از حمایت برخوردار خواهد شد ، پدیدآورندگانی هستند که تبعه یکی از کشورهای عضو موافقت نامه نبوده اما اثرشان بطور همزمان در یکی از کشورهای عضو موافقت نامه و یکی از کشورهای غیر عضو نشر ، پخش یا اجرا شود . سومین گروه پدیدآورندگانی هستند که تبعه ایران نبوده ولی در یکی از کشورهای عضو موافقت نامه سکونت معمولی خواهد داشت . همچنین در آثار دیداری – شنیداری که دفتر مرکزی یا اقامتگاه و یا محل سکونت معمولی تهیه کنندگان آن در ایران واقع شده باشد . در آثار معماری ، آن دسته آثاری که در ایران بنا شده اند و سایر آثار هنری گنجانده شده در بناها واقع در ایران از حمایت های قانونی برخوردار خواهند شد با توجه به نقائص فراوانی که در مقررات وضع شده در قانون حمایت از حقوق پدیدآورندگان نرم افزارهای رایانه ای مشاهده می شود ، باید نسبت به رفع آن مطابق با قانون حمایت حقوق مولفان ، مصنفان و هنرمندان و قانون ترجمه و تکثیر نشریات و کتب و آثار صوتی صورت پذیرد کما اینکه در بخش پایانی لایحه جامع چنین اقدامی صورت پذیرفته و نواقص برطرف خواهد گردید.
« به طور کلی در مقایسه موافقت نامه تریپس و قانون ایران (۱۳۷۹) باید گفت که دایره محدودیت ها و استثناهای حقوق پدیدآورنده نرم افزار ، در موافقت نامه تریپس به تبعیت از کنوانسیون برن ، وسیع تر از حقوق ما است چرا که :
۱ – بر اساس بند ۲ ماده ۲ مکرر کنوانسیون که برای اعضای تریپس لازم الاتباع است ، کشور های عضو می توانند شرایطی را مقرر کنند که به موجب آن ، عرضه عمومی برنامه رایانه ای به عموم با هدف آگاه سازی عمومی توسط جراید و رادیو و تلویزیون بدون لزوم کسب اجازه از دارنده حق ، مجاز باشد . این شرایط در قوانین داخلی ما از جمله قانون حمایت از حقوق پدیدآورندگان نرم‌افزارهای رایانه‌ای پیش بینی نشده است .
۲ – بحث صدور مجوز اجباری و اقسام آن در خصوص پخش آثار ادبی و هنری توسط رادیو و تلویزیون و عرضه عمومی آنها که در بند ۲ ماده ۱۱ مکرر کنوانسیون برن پیشبینی شده و هم چنین پیش بینی شرایطی برای عرضه نرم افزار با هدف آگاه سازی عمومی توسط روزنامه ها و مجلات ، رادیو و تلویزیون بدون لزوم کسب اجازه از دارنده حق ، در حقوق ایران دیده نمی شود ».^[۱۷۸]
الف) از نقض حقوق مالکیت فکری اعضای سایر کشورهای عضو موافقت نامه در ایران چنانکه امروز بسیار رایج می باشد جلوگیری بعمل خواهد آمد .