قسمت اول : تسهیم دانش

۲-۱ مفهوم دانش و انواع آن

اهمیت مقوله دانش در دهه های اخیر رشد روزافزونی داشته است . که این امر ناشی از تمرکز بر دانش به عنوان یکی از منابع استراتژیک سازمان می‌باشد . امروزه سازمان ها یکی از راه های تمایز خود از سازمان های دیگر را در افزایش میزان دانش بنیانی سازمان خود جست و جو می‌کنند تا بتوانند از طریق آن به سطوح بالاتری از کارایی و نوآوری دست یابند . ‌بنابرین‏ شناخت و آشنایی با مفهوم دانش در چارچوب سازمان ها بیش از اندازه لازم و ضروری به نظر می‌رسد (نقی زاده و همکاران ، ۱۳۸۸) .

پژوهشگران معتقدند که شناخت مفهوم دانش مستلزم درک تفاوت و تمایز بین سه مفهوم داه ، اطلاعات و دانش می‌باشد . تمایز بین سه مفهوم داده ، اطلاعات و دانش به اختصار در ذیل آمده است :

– داده^[۲۸] : داده ها حقایق اصولی و پایه ای هستند که به شکل خام بوده و در ساخت دانش و اطلاعات به کار می‌روند .

– اطلاعات^[۲۹] : داده ای است که از طریقی که برای افراد با معنی و با مفهوم باشد تحت یک فرایند قرار گرفته و برای هر کسی که بخواهد در دسترسی او قرار می‌گیرد . در واقع اطلاعات داده ای است معنی دار و هدفمند .

– فراداده^[۳۰] : داده هایی درباره اطلاعات هستند . فراداده شامل خلاصه های توصیفی و طبقه بندی های پیشرفته ای از داده و اطلاعات می‌باشد . یعنی فراداده شناخت حوزه یا زمینه ای است که اطلاعات در آن حوزه یا زمینه به کار گرفته می‌شوند .

– دانش : اطلاعاتی است که در استفاده جهت تولید به کار گرفته شود . دانش ترکیب سازمان یافته ای است که از داده و اطلاعات که از طریق قوانین ، فرآیندها و عملکردها و تجربه حاصل شده است

– فهم افزاری : درک کامل و روشنی از ماهیت و اهمیت موضوعی خاص است . فهم ابزاری یک قدرت شخصی و درونی است که تجربیات قابل فهم را از طریق ارتباط دانش ویژه با مفاهیم کلی منتقل می‌کند . این فهم ابزاری به عنوان خرد یا فرزانگی می‌تواند نام گذاری شود (باقری و اخوان ،۱۳۸۹ ).

پژوهشگران از جهات مختلف نحوه شکل گیری دانش را مورد بررسی قرار داده‌اند . در شکل ۲-۱ زنجیره دانش بلینگر و اسمیت^[۳۱] (۲۰۰۱) نشان داده شده است .

داده

اطلاعات

دانش

خرد

شکل ۲-۱ : زنجیره دانش بلینگر و اسمیت

منبع : بلینگر و اسمیت ( ۲۰۰۱)

با توجه به پیچیدگی های موجود در دانش ، تعاریف متعددی در زمینه دانش توسط صاحب نظران ارائه شده است . برای نمونه داونپورت و پروساک^[۳۲] (۱۹۹۸) از اندیشمندان مشهور حوزه دانش ، “دانش را ترکیب منعطف و قابل تبدیل از تجارب ، ارزش ها ، اطلاعات معنی دار و بینش های متخصصان که چارچوبی را برای ارزیابی و انسجام اطلاعات و تجارب جدید ارائه می‌دهد تعریف کرده‌اند” (ص ۵) .

بر طبق گفته هیوسمان و گودمن^[۳۳] (۱۹۹۸) دانش عبارت است از اطلاعات همراه با تجربه ، حقیقت ، قضاوت ، شهود و ارزش ها که ترکیب منحصر به فردی را تشکیل می‌دهد و به سازمان ها و افراد کمک می‌کند تا موقعیت های جدید را ارزیابی و تغییرات را مدیریت کند .

پولانی^[۳۴] (۱۹۶۷) دانش را قدرت اقدام و اخذ تصمیمات ارزش آفرین تعریف ‌کرده‌است و از طرفی دیگر دانش را یک نوع فرایند دانستن توصیف می‌کند .

هریک از تعاریف ارائه شده بعدی از ابعاد دانش را نشان می‌دهد . بر این اساس می توان بیان کردکه بر طبق عدلی (۱۳۸۴) “دانش مفهومی است پیچیده ،سیال و انعطاف پذیر که توانایی منحصر به فرد بشری را نشان می‌دهد و نتیجه درک جامع و تحلیل اطلاعات است ” (ص ۱۰) .

یکی از مهمترین طبقه بندی ها ‌در مورد دانش ، توسط پولانی (۱۹۶۷) ارائه شده است . او بین دو نوع دانش پنهان و آشکار تمایز قائل شد . بعد از او نوناکا و تاکوچی^[۳۵] (۱۹۹۵) معتقد بودند بسته به اینکه دانش ، از لحاظ فیزیکی در کجا قرار دارد ، به دونوع تقسیم می شود : دانش پنهان^[۳۶] (ضمنی) ، دانش آشکار^[۳۷] (صریح) .

این طبقه بندی دانش مشهورترین طبقه بندی در زمینه دانش می‌باشد که مبنای کار بسیاری از پژوهش ها و بررسی ها قرار گرفته و پژوهشگران بسیاری این نوع طبقه بندی را در پژوهش های خود استفاده کرده‌اند .

برطبق گفته نوناکا (۱۹۹۴) دانشی که بتواند : به صورت رسمی در آید ، مستند شود ، بایگانی شود ، کدگذاری شود و به آسانی در بین افراد انتقال داده شود دانش آشکار نام دارد . این دانش شامل رویکردهای نظری ، کتاب ها ، پایگاه داده و غیره می‌باشد . در مقابل به دانشی که به آسانی منتقل و بیان نمی شود و معمولاً در حیطه دانش شخصی و تجربی قرار می‌گیرد دانش ضمنی گفته می شود . این دانش در چارچوب ارتباطات بالای انسانی ، مشارکت در دانش ، تدریس ، برقراری روابط استاد-شاگردی در فضای صمیمی و روابط کاری ، از طریق کنفرانس ها و انجمن های علمی قابل انتقال است (حبیبی ، ۱۳۸۷ ) .

به دلیل اهمیت ویژه دانش پنهان در کسب مزیت رقابتی ، سازمان ها تلاش می‌کنند تا دانش پنهان موجود در سازمان را به دانش آشکار تبدیل کنند و چه بسا ممکن است این امر یعنی تبدیل دانش پنهان به آشکار را در برنامه های استراتژیک مدیریت دانش قرار دهند (کوماراسوامی و چایتل^[۳۸] ، ۲۰۱۲ ) .

۲-۲ مدیریت دانش

امروزه سازمان ها دریافته اند که هیچ چیز به اندازه دانش نمی تواند آن ها را در دنیای رقابتی نگهدارد . لذا بیش از هر چیز کارکنان سازمان به عنوان صاحبان دانش و مهمترین سرمایه سازمان مورد توجه قرار گرفته اند . مدیریت دانش به عنوان ابزاری که می‌تواند دانش موجود را گردآوری کرده و نظم و پویایی بخشیده و در کل سازمان اشاعه دهد اهمیت یافته است . اخیراًً مدیریت دانش ، به خاطر کاربرد وسیع نظریه ها و روش های آن در رسیدگی به امور دانشی مؤسسات و شرکت ها ، به طور جدی مورد توجه محافل دانشگاهی و شرکت های تجاری و تحقیقاتی قرار گرفته است (باقری و اخوان ، ۱۳۸۹) .

۲-۲-۱-۱۰- تنظیم هیجان و تمایز آن با سبک های مقابله

انسان موجودی نیست که هیجان ها را فقط تجربه نماید بلکه علاوه بر تجربه نمودن

هیجان ها آن ها را مورد بازبینی قرار داده، نظم جویی کرده و در برخی موارد با آن ها مبارزه می‌کند، همان گونه که قبلاً ذکر شد، افراد برای تنظیم هیجان از راهبرد های مختلفی استفاده می‌کنند، یکی از متداول ترین این راهبرد ها، تنظیم هیجان با بهره گرفتن از راهبرد های شناختی است . تنظیم هیجان از طریق شناخت‌ها در زندگی روزمره افراد به چشم می‌خورد. شناخت‌ها با فرایند های شناختی به افراد کمک می‌کنند که هیجان ها و احساس های خود را تنظیم نموده و توسط شدت هیجان ها مغلوب نشوند . فرایند های شناختی را می توان به فرایند های نا هشیار (مانند فرافکنی و انکار) و هشیار، نظیرسرزنش خویش، تلقی فاجعه آمیز و نشخوار فکری تقسیم نمود ( حسنی، ۱۳۸۹). راهبرد های شناختی تنظیم هیجان، بر فرایند های هشیار و خود آگاه تمرکز دارند، بر خلاف مکانیسم های دفاعی که به صورت نا هشیار عمل می‌کنند (گارنفسکی و همکاران، ۲۰۰۹).

تنظیم هیجان شناختی همراه همیشگی آدمی است که به مدیریت یا تنظیم عواطف و
هیجان ها کمک می‌کند؛ به انسان توان سازگاری بیشتر به خصوص بعد از تجارب هیجانی منفی را می‌دهد (امین آبادی و همکاران، ۱۳۹۰).

تنظیم شناختی هیجان در بیشتر مطالعات همسان با مطالعه شناختی فرض می شود و در کل به راه های شناختی مدیریت عواطف با بهره گرفتن از اطلاعات برانگیخته هیجانی گفته می شود (گارنفسکی و همکاران، ۲۰۰۱).

سبک های مقابله، مشتمل بر کوشش هایی از نوع عملی و درون روانی برای مهار مقتضیات درونی و محیطی و تعارض های میان آن ها‌ است. لذا مفهوم تنظیم شناختی هیجان، به دقت مرتبط با مفهوم مقابله است (الک^[۱۱۷]، گارنفسکی وکرایچ، ۲۰۰۷؛ به نقل از عبدی، باباپور و فتحی، ۱۳۸۹).
سبک های مقابله در سه بعد ۱- شناختی (با تفکر)۲- مداخلات رفتاری و ۳- ترکیبی از دو بعد شناختی و رفتاری، هیجان را تنظیم می‌کنند (عبدی و همکاران، ۱۳۸۹).

‌بنابرین‏ با وجود تشابه میان این دو مفهوم، تنظیم هیجان شناختی، برخلاف سبک های مقابله ای که متشکل از بعد رفتاری و شناختی تنظیم هیجان می‌باشد، به صورت آشکار بین افکار فرد و اعمال واقعی وی تمایز قائل می شود، و منحصراًً افکار فرد را پس از مواجهه با یک تجربه‌ منفی یا وقایع آسیب زا ارزیابی می‌کند (اندامی خشک، ۱۳۹۲).

۲-۲-۱-۱۱-۱- پیامد تنظیم مؤفق هیجانات

هیجان ها می‌توانند، هم سازمان دهنده ی توجه و هم مانعی برای سازماندهی توجه باشند، هم می‌توانند حل مسئله را تسهیل و هم مختل کنند و همچنین هم باعث ایجاد روابط و هم تخریب آن شوند. در خصوص مزایای تنظیم هیجان بیان شده که تنظیم هیجان یکی از مؤلفه های اساسی انعطاف پذیری و شایستگی فرد می‌باشد و همچنین به عنوان یکی از تعدیل کننده های اجتماعی قوی عمل می‌کند، پیش‌بینی کننده ی سلامت می‌باشد، در موفقیت، انطباقی اساسی است، توسط بعضی ها به ‌عنوان بهترین پیش‌بینی کننده ی سازگاری معرفی شده است و برای موفقیت و شادکامی شدیداًً مهم دانسته شده است (مک لم، ۱۳۹۰).

تنظیم هیجان یک فرایند محوری برای همه ی جنبه‌های عملکردی انسان است و نقش حیاتی در شیوه ای که افراد با تجارب استرس زا مقابله می‌کنند و شادی را تجربه می‌کنند، ایفا می‌کند. تنظیم هیجان دلالت های بالینی مهمی دارد، روش هایی که افراد هیجانهایشان را مدیریت می‌کنند، عملکرد روانشناختی (مانند مشکلات بیرونی^[۱۱۸] و مشکلات درونی^[۱۱۹] ) آن ها را متأثر می‌سازد. همچنین تنظیم هیجان دارای تلویحات رشدی و اجتماعی مهمی مانند رشد همدلی و روابط با همسالان می‌باشد ( فوسکا^[۱۲۰]، ۲۰۰۸).

سایر تحقیقات نشان داده‌اند، اینکه آیا مردم اصول تنظیم هیجان را می دانند یانه، با سلامت، روابط اجتماعی نزدیک، درجات بالای تحصیلی و عملکرد شغلی بالا مرتبط است. طبق این
پژوهش ها افزایش مهارت های تنظیم شناختی هیجان دو اثر دارد:

1. پاسخ های خودکار به محرک های هیجانی مرتبط، به طریقی بهبود می‌یابند که مانع رشد هیجان منفی می‌شوند.

۲- مهارت های تنظیم هیجان فرد را قادر به مواجهه با هیجانات منفی می‌کند که به روش سازگارانه‌تری پیش برود و به احتمال کمتری دچار مشکلات سلامت روان شود (برکینگ^[۱۲۱] و همکاران، ۲۰۰۸). تنظیم هیجان سازگارانه با اعتماد به نفس مثبت و تعاملات اجتماعی، افزایش در فراوانی تجارب هیجانی مثبت، مقابله مؤثر در مواجهه با موقعیت های پر استرس و حتی گسترش فعالیت های ممکن در پاسخ به موقعیت های اجتماعی، مرتبط است (دکر^[۱۲۲] و همکاران، ۲۰۰۸).

۲-۲-۱-۱۱-۲- پیامد تنظیم نا مؤفق هیجانات

دانشمندان بالینی به طور فزاینده ای اهمیت هیجان را در فهم آسیب شناسی روانی فهمیده اند (محمدی، ۱۳۸۹). مهارت های تنظیم هیجان به چندین دلیل حائز اهمیت می‌باشند؛ اول اینکه، هیجان ها و احساس های منفی که ضرورتاً در شناخت و تشخیص معیار های سنجش یک اختلال ذکر نمی شوند، اغلب به الگو های رفتاری مربوط به یک اختلال اشاره می‌کنند (به طور مثال خشم، نشانه ای از پر خوری عصبی است و غم نشانه ای از سوء مصرف مواد است ). دوم، هیجانات منفی که ضرورتاً در ملاک های تشخیص ذکر نشده اند اغلب با مقابله ی مؤثر و اجرای راهبرد های یاد گرفته شده در درمان مداخله می‌کنند (مثلاً، اضطراب مانع حل مسئله فعال افراد افسرده می شود و خلق افسرده و احساس نا امیدی مانع از وارد شدن در موقعیت های ترسناک در افراد مضطرب می شود ). سرانجام، تعدادی از بیماران ازبیش از یک اختلال رنج می‌برند که می‌تواند تا حدی با نقایص تنظیم هیجان تبیین شود؛ به عنوان مثال ناتوانی برای پذیرش احساس خود احتمالاً به پاسخ های متنوعی مثل اجتناب یا نشخوار منجر می شود که عموماً منجر به اختلالات چند گانه مثل اضطراب و افسردگی می شود (برکینگ و همکاران، ۲۰۰۸).

شکست در تنظیم هیجان، بی نظمی^[۱۲۳] نامیده می شود که به طور موقت می‌تواند موجب نشانه های اضطراب و به احتمال زیاد حتی ناراحتی شدید، رفتار های کنترل نشده و انزوا شود. هیجان نا منظم، با بسیاری از اختلالات روانشناختی که در افراد می بینیم ارتباط دارد (اندامی خشک، ۱۳۹۲). در واقع، بر طبق نظر گراس (۱۹۹۸)، هیجان نامنظم شامل بسیاری از اختلالاتی می شود که در راهنمای آماری و تشخیصی انجمن روانپزشکی آمریکا (DSM)^[124] شرح داده شده است و شامل بیش از نیمی از اختلالات محور یک^[۱۲۵] و تمام اختلالات محور دو^[۱۲۶] است که مشخصه ی بارز آسیب شناسی روانی تلقی می شود.

از آنجا که تنظیم هیجان، بخش مهمی از زندگی هر فرد را به خود اختصاص می‌دهد، تعجب آور نیست که آشفتگی در هیجان و تنظیم آن می‌تواند منجر به اندوهگینی و حتی آسیب روانی شود (آمستادتر^[۱۲۷]، ۲۰۰۸).

بی نظمی هیجانی در زمینه‌های زیر نقش دارد :

• • اختلالات فیزیولوژیکی

• • اختلالات زیست شناختی

• • اختلالاتی که معلول استرس هستند

اخلاق جمع خُلق است. خُلق در لغت به معنی:عادت ،رویه،سجیه و… ترجمه شده است.(سازمان امور اداری و استخدامی کشوری،اخلاق کارگزاران،۱۳۷۷).

اخلاق عبارت است از رفتار ارتباطی پایدار مبتنی بر رعایت حقوق و منافع طرف ارتباط است.(قراملکی،۱۳۸۰: ۲۳) .

اخلاق مجموعه ای از صفات روحی و باطنی انسان تعریف می شود که به صورت اعمال و رفتاری که از خلقیات درونی انسان ناشی می شود،بروز ظاهری پیدا می‌کند و بدین سبب اخلاق را از طریق آثارش می توان تعریف کرد.(استوارت،۲۰۰۰: ۱۷۷)^[۸]

عموماً دامنه اخلاق را در حد رفتار های فردی تلقی می‌کنند،اما رفتارهای فردی وقتی که در سطح جامعه یا نهاد های اجتماعی تسری پیدا می‌کنند و شیوع می‌یابند به نوعی اخلاق جمعی یا اجتماعی بدل می شود که ریشه در فرهنگ آن جامعه می دواند که خود نوعی وجه غالب می‌یابد که جامعه را با آن می توان شناخت. (قراملکی،۱۳۸۸: ۶۲) .

اخلاق، به طور ساده و خلاصه، شامل شناخت صحیح از ناصحیح و آنگاه انجام صحیح و ترک ناصحیح است. تشخیص درست از غلط همیشه ساده نیست. بسیاری از دانشمندان علم اخلاق ادعا می‌کنند که با توجه به اصول اخلاقی در مقام عمل همیشه یک راهکار درست وجود دارد و برخی دیگر معتقدند که راهکار درست بستگی به موقعیت و شرایط دارد و تشخیص اینکه کدام راهکار درست است درنهایت به عهده خود فرد است.(ساکنی،۱۹۹۹: ۱۹۰)^[۹]

اخلاق یک اصطلاحی کلی است که برای اشاره به راه‌های گوناگون درک و بررسی چگونگی بهتر زیستن و یا به عبارتی اخلاقی بودن زندگی به کار می‌رود. اخلاق در مفهوم خاص خود، متضمن یک فعالیت فکری انتقادی است که به بررسی نظام‌مند زندگی و رفتار اخلاقی می‌پردازد. با بررسی و بازبینی اعمال خود می‌توانیم ‌در مورد آنچه باید انجام دهیم، قضاوت کنیم^[۱۰].

برای مثال، ممکن است یک پرستار چنین قضاوت کند که سقط جنین عملی نادرست است و نباید برای آن اقدام کرد. اما اینکه آیا باید به مخالفت وجدانی وی احترام گذاشته شود یا خیر، مستلزم بررسی انتقادی مبانی و اصولی است که پرستار ‌بر اساس آن قضاوت نموده است. همچنین لزم است توجیهات وی در حمایت از موضعی که اتخاذ نموده، مورد بررسی قرار گیرد. ریشه اخلاق را می‌توان در آثار متنفذ فیلسوفان یونان باستان، از جمله سقراط، افلاطون و ارسطو دنبال کرد. آثار این فیلسوفان به ویژه در ملاحظه ثبات اخلاقی به عنوان شاخه‌ای از پژوهش فلسفی بسیار مؤثر بودند. آنان در تلاش برای توضیح و توجیه عاقلانه و بی‌طرفانه عقاید، فرضیه‌ها و رفتارهایی بودند که مردم آن‌ ها را از لحاظ اخلاقی درست یا نادرست می‌دانستند. در نتیجه اخلاق به عنوان یک شیوه پژوهش فلسفی (مشهور به فلسفه اخلاقی) تکامل یافت که از مردم می‌خواست تا بپرسند چرا آن‌ ها فعل خاصی را درست یا نادرست می‌دانند؟ دلایل (توجیهات ) قضاوت آن ها چیست؟ آیا قضاوت‌های آن‌ ها صحیح است؟ این دیدگاه، دیدگاهی متنفذ باقی ماند و اگر چه موضوع جنجال برانگیزی طی دو دهه گذشته بوده، اما جریان قابل توجهی را در جنبش اصلی ادبیات اخلاقی حفظ نموده است (عباسی ودیگران،۱۳۸۹: ۱۲۷).

اخلاق، سه حوزه فرعی متمایز دارد؛ اخلاق توصیفی، اخلاق استدلالی و اخلاق هنجاری، اخلاق توصیفی به بررسی تجربی و توصیف ارزش‌ها و عقاید اخلاقی مردم می‌پردازد. اخلاق استدلالی مربوط به اخلاق است. برای مثال، به معانی اصطلاحات اخلاق همچون حقوق، تکالیف و غیره توجه دارد. اخلاق هنجاری به ایجاد موازین و معیارهای اخلاقی به وسیله تشخیص و تجویز برخی اصول و قواعد رفتاری و توسعه نظریه هایی برای توجیه هنجارها مرتبط است. اخلاق هنجاری شباهتی به اخلاق توصیفی و اخلاق استدلالی نداشته و ماهیتاً سنجشی و تکلیفی است. در اخلاق هنجاری، بحث بر سر این مسئله نیست که جهان چگونه است، بلکه ‌به این نکته می‌پردازد که چگونه باید باشد. در این جا هر سه حوزه فرعی اخلاق را برای شناخت و درک مسائل اخلاقی در پرستاری و مراقبت‌های بهداشتی مورد بررسی قرار می‌دهیم. (عباسی ودیگران،۱۳۸۹: ۱۴۳).

دروغ گفتن غلط است. روابط ما با یکدیگر، تنها در صورتی خوب است که این فرض وجود داشته باشد که آنچه ما به یکدیگر می‌گوییم، حقیقت دارد. اعتماد، در روابط انسانی و در زندگی عمومی ضروری است. یکی از فرزندانشان به آن‌ ها دروغ گفته است. به طور مشابه، اگر والدین به فرزندان خود دروغ بگویند، اطمینان و اعتماد فرزندان به آن ها خدشه دار می‌شود. معمولاً هنگامی که سیاستمداران اعتماد رأی دهندگان را از دست می‌دهند، در واقع انتخابات را از دست داده‌اند. اما آیا دروغ گفتن، همیشه غلط است؟ فرض کنید که یک آلمانی در جنگ جهانی دوم یک خانواده یهودی را در زیرزمین خانه‌اش پنهان کرده باشد. پلیس از او می‌پرسد: آیا هیچ یهودی این اطراف هست؟ و او پاسخ می‌دهد خیر. در این جا مشاهده می‌کنیم که این فرد برای حمایت از دیگران مجبور به دروغ گویی شده است. حال با این که ما می‌دانیم دروغ گفتن درست نیست، ولی می‌پذیریم که فرد مذبور تحت شرایط خاصی دروغ گفته است.

اخلاق درباره بایدها، نبایدها و اولویت‌های رفتاری است و همیشه درباره چیزی نیست که مطلقاً درست یا غلط، پذیرفته یا مردود، مطلوب یا نامطلوب است. اخلاق همچنین بهترین تصمیم در شرایط خاصی است، یعنی تعادل بین انجام کار خوب و ایجاد آسیب. ‌بنابرین‏، اخلاق درباره تنظیم اصولی است که ‌بر اساس آن ها تصمیم می‌گیریم . ما این اصول اخلاقی را ‌در مورد تحولات پیچیده و مهیجی که به سرعت در علم زیست‌شناسی و زیست پزشکی در حال رخ دادن است، به کار می‌بریم.

درک رابطه بین حقوق و اخلاق مهم است. اخلاق، بینائی را تشکیل می‌دهد که حقوق بر مبنای آن ساخته می‌شود، اما تمام اخلاق در حقوق گنجانده نشده است. قتل، خطا و خلاف قانون است و شخصی که مرتکب قتل شود، مجازات می‌شود. در اینجا، اصل اخلاقی ارزشمندی که همان حق بر حیات است، در حقوق گنجانده شده است. اما، حقوق می‌پذیرد که اگر تحت شرایط خاصی فرد مجبور به قتل دیگری شود، مجازات او تعدیل گردد. جاده‌ای را که بر روی آن رانندگی می‌کنیم در نظر بگیرید. اگر ما شخصاً یک طرف جاده را برای رانندگی انتخاب کنیم، خطر جدی آسیب و یا حتی مرگ ممکن است خود ما و دیگران را تهدید کند. لذا قانون تصمیم می‌گیرد که ما در طرف راست یا چپ رانندگی کنیم. قانون همچنین در جایی که بین اشخاص درباره منافع دیگران، اختلاف نظر وجود داشته باشد، دخالت می‌کند.

دادگاه‌ها اغلب ناچارند هنگام جدایی یک زوج، تصمیم بگیرند که حق حضانت اطفال، با کدامیک از والدین باشد. ممکن است والدین و پزشکان درباره نوع درمان پزشکی کودک اختلاف نظر داشته باشند. برای جلوگیری از وقوع چنین مواردی از دادگاه‌ها خواسته می‌شود که اصول اخلاقی را در هر مورد بررسی نموده، آنچه را قانون می‌گوید. مشخص کرده و آنچه را بیش از همه به نفع کودک حکم نمایند.

اما چگونه نقش منطقه ای ایران با توافق نامه افزایش یافته است؟ نزدیکی ایران و امریکا باعث شده که به طور طبیعی راهبرد سنتی امریکا که بر مبنای بلوک سازی بین قدرت های منطقه ای (مثلاً در گذشته قرار دادن عراق در برابر ایران، قرار دادن عربستان در برابر ایران، با ترکیه بلافاصله بعد از تحولات بهار عربی در برابر ایران). همان نکته اصلی بحث که امریکا واقعاً از طریق منطقه دارد منطقه را مهار می‌کند امریکایی ها سال ها است که دیگر نمی خواهد به طور فزاینده وارد مسائل منطقه ای شوند. آن ها به طور سنتی مسائل جهان را در چارچوب مسائل جهانی و استراتژیک و از زاویه نقش یک ابر قدرت می بینند. مسائل ارزشی، هویتی و تاریخی منطقه نه برای آن ها قابل فهم دقیق است و نه علاقه مندند این کار را انجام دهند.

اگر در نظر بگیریم نزدیکی ایران و امریکا به نوعی توانسته این تفکر سنتی مهار ایران به وسیله دیگر بازیگران را تا حدودی بشکند این مسئله از لحاظ سیاست‌گذاری به نفع ایران است. اگر از شکل توازن قوا خارج شده و به طرف توازن منافع برویم مسئله از جنبه مهار و تهدید خارج و به جنبه همکاری و یا رقابت سازنده در تمامی ابعاد تغییر شکل می‌یابد. این جا است که ائتلاف منطقه ای ضد ایرانی به نوعی می شکند و نقش منطقه ای ایران افزایش می‌یابد. این افزایش نقش را می توان در سه سطح در نظر گرفت: نخست در سطح روابط با دولت ها قبل از توافق ژنو عموم دولت ها در منطقه تحت تاثیر فشارهای سیاسی امریکا و مسئله تحریم ها روابط خود با ایران را تنظیم می‌گردد. اما چشم انداز بهبود روابط ایران و امریکا و رفع احتمالی تحریم ها منجر به تجدید نظر سریع در نوع روابط آن ها با ایران شده است. خود این مسئله نقش و موقعیت منطقه ای ایران را افزایش داده است. مثلاً نزدیکی مجدد ترکیه به ایران موقعیت و نقش ایران در بحران سوریه را افزایش داده است. توافق ژنو باعث شده که به هر حال بخشی از تحریم های اقتصادی از بین برود و ترکیه به سرعت بخواهد جای خالی را پر کند. حفظ و افزایش رزشد اقتصادی حاصل از تجارت با ایران برای دولت اسلام گرای جدید ترکیه در انتخابات پارلمانی، سال آینده مهم است. همان گونه که تجدید نظر در سیاست حزب در بحران سوریه مهم است. هر چند دولت ترکیه اعلام می‌کند که خوشحال ترین کشور از نزدیکی ایران و امریکا است اما واقعیت این است که منافع ترکیه در نزدیکی به ایران در شرایط جدید حاصل از توافق ژنو است. همان‌ طور که طی یک دو ماه گذشته آقای داوود اوغلو و اردوغان به ایران می‌آیند نتیجه تحول جدید شکاف بین بازیگران منطقه ای رقیب ایران در بحران سوریه است. مخالفین دولت سوریه متوجه می‌شوند که ترکیه به جبهه ایران نزدیک می شود. این یعنی شکاف میان ترکیه و عربستان یا ترکیه و مصر در بحران سوریه که از لحاظ سیاست‌گذاری فوق العاده مهم است. با روسیه را در نظر بگیرید توافقنامه ژنو باعث شده که روس ها نگران بهبود احتمالی روابط ایران شوند و با عجله سعی در تقویت روابط خود با ایران شوند. این تحول هم جایگاه ایران در منطقه را افزایش می‌دهد و روس ها ایران را جدی تر در نظر می گیرند. جایی شنیدم که پوتین تیمی را مسئول گسترش روابط همه جانبه روسیه با ایران ‌کرده‌است. تا به حال ما سعی می‌کردیم که روس ها را وارد صحنه کنیم ولی الان خودشان دارند می‌آیند. چین همینطور هر چند چین یک بازیگر کلاسیک است و در اقتصاد ایران هم به طور گسترده خواهد ماند اما چین هم اکنون نقش سیاسی و منطقه ای ایران را جدی تر می‌گیرد. هند و عراق هم همینطور. البته قطر، آذربایجان، ارمنستان و افغانستان که جای خود قطر که تقریباً از بازی منطقه ای حذف شده است اما عربستان همچنان در صحنه وجود دارد مسئله اصلی این کشور شاید اصلاً برنامه هسته ای ایران نباشد. رقابت بیشتر برای نقش منطقه ای که به عنوان یک واقعیت همیشه وجود داشته است. عمق استراتژیک سعودی ها این است که فعالیت های هسته ای درجه قدرت ایران را افزایش داده است نزدیکی ایران و امریکا واقعاً عربستان را عصبانی کرده به طوری که با تمام قوا وارد صحنه بحران سوریه به ضرر ایران شده است این نکته قابل توجه است که چرخش روابط بین الملل در مسائل خاورمیانه با اولویت منافع ژئوپلیتیک دولت ها است دولت‌ها حاضر نیستند از منافع خود بنشیند. به نظر من ایران هم استثناء نیست.

دوم، در سطح بحران های منطقه ای: ما نمی خواهیم بحث ارزشی کنیم که سیاست فعلی ایران در بحران سوریه آیا موفق است یا خیر؟ اما باید گفت که با توافقنامه ژنو نقش ایران در حل احتمالی بحران سوریه هم افزایش یافته است. مثلاً همکاری ایران و روسیه در خلع سلاح تسلیحات شیمیایی سوریه باعث شده که امریکایی ها فکر حمله به سوریه را کنار بگذارند. همین موضوع باعث ایجاد شکاف میان مخالفان تندرو و میانه رو شده است. یعنی مخالفان میانه رو چون می دانند که امریکا به سوریه حمله نخواهد کرد به مذاکرات ژنو می‌روند و خواهان سازش هستند.

از طریق صدور حکم های تعلیقی، مشروط و دستورهای هیئت داوران و سایر مسؤولان حل و فصل، باید آزادی مشروط تا بیشترین حد ممکن اعطا شود و در صورتی که هیچ واکنش متناسب وجود نداشته باشد، طفل را از آزادی محروم نمود (کانون اصلاح و تربیت)^[۹۲]

طبق عهدنامه ی بین‌المللی حقوق مدنی و سیاسی و اعلامیه مربوط به محافظت همه اشخاص از قرار گرفتن در معرض شکنجه و سایر رفتارها یا مجازات‌های بی رحمانه، غیر انسانی و یا تحقیر آمیز و همچنین طبق پیش نویس معاهده حقوق کودک، برای جرم هایی که نوجوان مرتکب می شود نباید مجازات اعدام در نظر گرفت.^[۹۳]

‌بنابرین‏ هیچ کودکی نباید تحت شکنجه و یا سایر رفتارهای بی رحمانه و غیر انسانی یا مغایر شئونات انسانی قرار گیرد. مجازات اعدام و یا حبس ابد بدون امکان بخشودگی را نمی‌توان ‌در مورد کودکان زیر ۱۸ سال اعمال نمود.^[۹۴]

حذف مجازات‌های شدید برای اطفال بزهکار ‌به این معنا نیست که اعمال ناقض قانون توسط آن ها بدون پاسخ بماند، بلکه باید در پاسخ های واکنشی، اقداماتی را در نظرگرفت که جنبه تربیتی و اصلاحی داشته باشد و مجازات‌های شدید که ارعابی بوده و یا جنبه سزادهی دارند به هیچ عنوان نمی‌تواند واکنش مناسبی برای کنش طفل محسوب گردد، ‌بنابرین‏ جایگزین کردن اقدامات تأمینی و تربیتی و واکنش هایی که اصلاح و تربیت اطفال را مد نظر دارند، از اهمیت ویژه ای برخوردار است.

ه – جرم انگاری^[۹۵]

جرم انگاری یا جرم تلقی کردن قانونی یک فعل یا ترک فعل، فرایندی است که به وسیله آن، رفتارهای جدیدی به موجب قوانین کیفری، مشمول قانون جزا می‌گردد. هر قدر دامنه این قوانین، تحت فشار افکار عمومی، گسترده تر می شود، مجرمان بیشتری نیز به وجود می آورد.^[۹۶]

‌در مورد اطفال و بزهکاری آنان، قواعد بین‌المللی نوعی جرم انگاری را در نظر گرفته است که ‌در مورد نوجوانان به کار بسته می شود و به لحاظ ارتکاب اعمالی از سوی آن ها، علیه آنان اقامه دعوی، صورت می‌گیرد که اگر آن اعمال از سوی بزرگسالان ارتکاب یابد، قابل مجازات نیست. منظور جرم های خاص اطفال است که در نظام های حقوقی داخلی، تعیین می‌شوند و در آن ها دامنه رفتاری که به عنوان جرم تلقی می شود برای نوجوانان وسیع تر است تا بزرگسالان برای مثال رفتارهایی چون فرار از مدرسه، نافرمانی از خانواده و مدرسه، مستی در ملاء عام و… را در بر می‌گیرد.^[۹۷]

واضعان مقررات بین‌المللی نوعی جرم انگاری را برای اطفال مد نظر قرار داده‌اند، البته این جرم انگاری ‌به این معنی نیست که اطفال بیشتری را در قلمرو حقوق کیفری قرار دهند، ‌به این منظور که برای اعمال خاص آن ها، مجازات اعمال نماید، بلکه این جرم انگاری به لحاظ شناسایی اطفال در شرایط خاص و با موقعیت ویژه و به جهت اصلاح و درمان آن اطفال بوده است، نه به لحاظ ارعاب و مجازات و سزادهی. در جرم انگاری راجع به اعمال ارتکابی از سوی اطفال (جرایم خاص اطفال ) نکته حائز اهمیت این است که این گونه جرایم باید از سوی قانون‌گذار به عنوان جرم تلقی گردد و در اصل اینگونه جرایم باید از جرایم تقنینی^[۹۸] باشد. در این زمینه به اسناد بین‌المللی نیز اشاره دارد که جرایم خاص اطفال همچنان باید از سوی قانون‌گذار جرم شناخته شود و هر گونه رفتار و اعمال اطفال که غیر اخلاقی است را نباید در زمره جرایم اطفال قلمداد نمود.

جرایم تقنینی، در جهت اعمال اصل قانونی بودن جرایم و مجازاتهاست و ‌در مورد جرایم خاص اطفال، می‌تواند معیاری باشد که توسط آن منظور قانون‌گذار از اعمال مجرمانه اطفال، مشخص گردد.

در اسناد سازمان ملل متحد جرایم خاص اطفال به صورت تمثیلی بیان شده، ولی باید توجه داشت که به تقنینی بودن این جرایم تأ کید شده است و منظور واضعان قواعد بین‌المللی، این بوده که به قانون‌گذار ملی اجازه دهد تا با توجه به فرهنگ، سنن، شرایط اقتصادی و اجتماعی و… اعمال ارتکابی از سوی اطفال را جرم دانسته یا اینکه فاقد اوصاف جرم بداند.

در یک دید کلی چنین جرم انگاری هایی برای اطفال، علاوه بر شناسایی آنان، نوعی پیشگیری از بزهکاری را نیز به دنبال دارد، زیرا اگر چنین اطفالی مشخص گردند وبرای آن ها اقدامات تأمینی و تربیتی جهت اصلاح و تربیت آنان اعمال گردد به نوعی می‌تواند میزان بزهکاری اطفال را در جامعه کاهش دهد ‌بنابرین‏ جرم انگاری در این زمینه می‌تواند در زمره پیشگیری از بزهکاری اطفال به شمار آید که البته این پیشگیری از نوع پیشگیری کیفری خواهد بود.^[۹۹]

فصل دوم

تضمین های ناظر به دادرسی منصفانه اطفال بزهکار در مرحله قبل از محاکمه

کودکان متهم یا محکوم به نقض قانون کیفری به دلیل سن و شرایط خاص نیازمند توجه و حمایت خاص در سیستم قضایی می‌باشند.

لذا دادرسی کیفری ویژه اطفال که از بدو تماس کودک و نوجوان با مقامات انتظامی و قضایی به لحاظ ارتکاب اعمال مغایر با قانون جزا تا خاتمه رسیدگی به اتهام او جریان دارد، از حیث ضرورت تأمین هدف والای انسانی اصلاح و تربیت و پیشگیری از وقوع جرم آن ها، واجد اهمیت فراوان است.

این امر مهم سبب گردید که در بند ۱ ماده ۴۰ کنوانسیون حقوق کودک در حق برخورداری از روشی که موجب اعتلای مفهوم شرف و ارزش در ذهن کودک و احترام به حقوق بشر و آزادی های اساسی دیگران می شود و همچنین به سن کودک و ترویج ادغام مجدد کودک در جامعه و ایفای نقش سازنده توسط وی در جامعه توجه نماید، مورد شناسایی قرار گیرد.

برای کودک مجرم یا متهم به نقض قانون برای تحقق این حق، بند ۲ ماده ۴۰، دول عضو را ملزم به رعایت تضمین هایی همچون عطف بماسبق نشدن قوانین، فرض برائت، حق اطلاع فوری از موارد اتهام و حق برخورداری از تسهیلات لازم برای تهیه دفاعیه، حق رسیدگی فوری بدون تأخیر توسط مرجع قضایی واجد صلاحیت، مستقل و بی طرف، ممنوعیت اجبار به شهادت یا اعتراف به گناه، حق احضار شهود و پرسش و پاسخ از شهود، حق تجدید نظر خواهی، استفاده از مترجم و حق حریم خصوصی نموده است.

اما تدوین کنندگان کنوانسیون به خوبی می‌دانستند که صرف شناسایی این حق و تضمین های ناظر براین حق کفایت نمی کند و برای تحقق آن وجود سیستم دادرسی خاص نوجوانان ضروری است. لذا در بند ۳ آن ماده کشورهای عضو را ‌به این امر توصیه نموده و سپس دو اقدام مهم تعیین حداقل سن کیفری و توسل به روش های فرا قضایی را متذکر می‌شوند و در بند ۴ تضمین هایی برای اتخاذ روشی متناسب با رفاه و شرایط و جرم ارتکابی کودک بیان می کند.^[۱۰۰]بدون شک روشی که موجب اعتلای مفهوم شرف و ارزش در ذهن کودک می‌گردد و موجب تقویت احترام کودک به حقوق بشر و آزادی های اساسی دیگران می شود و به سن کودک و مطلوبیت ادغام مجدد کودک در جامعه و ایفای نقش سازنده توسط کودک در جامعه توجه داشته باشد، باید ناظر به کلیه تماس های کودک و نوجوان با مقامات قضایی و انتظامی از اولین برخورد و تماس تا خاتمه رسیدگی به اتهام او و اجرای حکم باشد.