میزان آشنائی شرکت با بازار و تکنولوژی عواملی هستند که در این مدل مبنای تصمیم گیری قرار می‌گیرند که به شرح ذیل طبقه بندی می‌شود:

تکنولوژی یا خدمات جدید: تکنولوژی یا خدماتی که قبلاً در شرکت وجود نداشته است.

بازار جدید: تاکنون محصولات شرکت در این بازار وارد نشده اند.

تکنولوژی پایه (آشنایی با تکنولوژی) : تکنولوژی در شرکت وجود دارد اما لزوماًً در محصولات استفاده نشده است.

بازار پایه (آشنایی با بازار): بازار شناخته شده می‌باشد اما لزوماًً شرکت وارد آن نشده است.

تکنولوژی ناشناخته : تکنولوژی که قبلاً وجود نداشته و ناشناخته می‌باشد.

بازار ناشناخته: بازاری برای محصول و تکنولوژی وجود نداشته است.

ترکیب این حالت ماتریسی با ۹ وضعیت مختلف ارائه می‌دهد که در هر وضعیت روش یا روش‌هایی برای کسب تکنولوژی پیشنهاد می‌گردد (روبرت و بری، ۱۹۸۵).

جدول۲-۵ مدل روبرت و بری (دلاوری و آراستی، ۱۳۸۳)

وضعیت بازار

جدید و ناشناخته
سرمایه گذاری مشترک اخذ مالکیت یک شرکت
سرمایه گذاری مشترک اخذ مالکیت
همکاری مشترک
جدید و شناخته شده
سرمایه گذاری مشترک تحصیل اخذ مالکیت
همکاری داخلی اخذ مالکیت خرید حق امتیاز
تحقیق و توسعه داخلی اخذ مالکیت همکاری مشترک
پایه
همکاری مشترک
تحقیق و توسعه داخلی اخذ مالکیت خرید حق امتیاز
تحقیق و توسعه داخلی اخذ مالکیت
جدید و ناشناخته
جدید و شناخته شده

پایه

وضعیت تکنولوژی

مدل فورد^[۶۱]

فورد در سال ۱۹۸۸ یک ماتریس بسیار مفید طراحی کرد که قابلیت به کارگیری روش‌های مختلف دست یابی به تکنولوژی را تحت شرایط مختلف نشان می‌دهد. این ماتریس برپایه پنج عامل، استوار می‌باشد. پنج عاملی که شرکت ‌بر اساس آن ها می‌تواند در خصوص روش دست یابی به تکنولوژی مورد نظر خود تصمیم بگیرد، عبارتند از: ۱) وضعیت نسبی شرکت درباره آن تکنولوژی ۲) فوریت دست یابی به آن، ۳) سطح وابستگی شرکت به دست یابی به آن تکنولوژی یا سطح سرمایه لازم برای دستیابی به آن، ۴) موقعیت آن تکنولوژی روی منحنی چرخه حیات تکنولوژی، و ۵) نوع تکنولوژی و دسته بندی آن به تکنولوژی بارز، پایه یا بیرونی. در نگاره (۲-۶) این ماتریس نمایش داده شده است. این ماتریس قابلیت به کارگیری و استفاده از هر روش دست یابی به تکنولوژی را ‌بر اساس معیارهای ذکر شده در بالای ماتریس می‌دهد. مثلاً، اگر وضعیت نسبی یک شرکت در یک تکنولوژی بالا است، آن شرکت بهتر است روی این نقطه قوت خود سرمایه گذاری کند و تکنولوژی جدید را در داخل خود طراحی و تولید کند. این روش به شرکت امکان می‌دهد تا نقطه قوت خود را تقویت کند و تکنولوژی ساخت خود را ارتقا بخشد. اما، اگر جایگاه نسبی یک شرکت در یک تکنولوژی پایین است، آن شرکت بهتر است تکنولوژی مورد نظر خود را خریداری کند. به همین ترتیب، اگر فوریت‌های دستیابی به تکنولوژی بالا است، خریداری تکنولوژی با خریداری حق استفاده از آن روش‌های مناسبی هستند. در این خصوص، اتکای به تحقیق و توسعه کاری است پرهزینه و زمان بر و تضمینی هم ندارد که شرکت حتماً موفق بشود. اما اگر فوریت دست یابی به تکنولوژی مورد نظر پایین است، شرکت می‌تواند روش تحقق و توسعه داخلی را مورد توجه قرار بدهد (خلیل، ۱۳۸۶).

جدول۲-۶ مدل فورد (بخشایش، ۱۳۹۰)

کامالا (۱۹۸۵)، دیل (۱۹۹۰)، لوپزمارتینز و همکاران (۱۹۹۴)، آلپ و همکاران (۱۹۹۷-الف،ب)، چیزا و همکاران (۲۰۰۰)، انکاترامان (۲۰۰۵)، روبرت و فوکودا (۲۰۰۴)، لیچتندتلار (۲۰۰۴)، ناکامورا و اوداگیرا(۲۰۰۵)

حمایت مالی از تحقیقات دانشگاهی کنسرسیوم مشترک تحقیقات صنعت و دانشگاه

ومهی (۱۹۹۳)، آلپ و همکاران همکاران (۱۹۹۷-الف،ب،ج)، پون و مک فرسون

حمایت از تحصیلات تکمیلی کارمندان دانشکده های تخصصی

جونز و همکاران (۲۰۰۱)، همرت (۲۰۰۴)، کوک و سیلان (۲۰۰۷)

مراکز تحقیق و توسعه خارجی

آلپ و همکاران همکاران (۱۹۹۷-الف،ب،ج)، پاک (۲۰۰۱)، ناکامورا و اوداگیرا(۲۰۰۵)

مشاوران

کیلینگ (۱۹۸۰)، روثول(۱۹۹۲)، چیزا و منزینی (۱۹۹۸)، چیزا و همکاران (۲۰۰۰)، پاک (۲۰۰۱)، توشی کاوا (۲۰۰۳)، گرانستراند(۲۰۰۴)، لیچتندتلار (۲۰۰۴)، همرت (۲۰۰۴)، ناکامورا و اوداگیرا (۲۰۰۵)

توافق نامه های حق امتیاز( اعطای مجوز)

چیزا و منزینی (۱۹۹۸)، آلپ و همکاران همکاران (۱۹۹۷-الف،ب،ج)

نشست‌های فنی

پون و مک فرسون (۲۰۰۵)، آلپ و همکاران همکاران (۱۹۹۷-الف،ب،ج)

‌ژورنال‌های فنی

پون و مک فرسون (۲۰۰۵)

مشارکت در قرارد ادهای علامت تجاری^[۶۲]

نارایانان ( ۱۹۹۸)، آکاراکیری (۱۹۹۸)، جونز و همکاران (۲۰۰۱)، دویسترس و حاجیدوم (۲۰۰۰)، کوک و سیلان (۲۰۰۷)، تسای و وانگ (۲۰۰۸)، پاک (۲۰۰۱)، آلپ و همکاران همکاران (۱۹۹۷-الف،ب،ج)، سوام و آلرد (۲۰۰۳)، گرانستراند (۲۰۰۴)، همرت (۲۰۰۴)

خرید تکنولوژی موجود

سن و روبینستین (۱۹۹۰)، روثول (۱۹۹۲)، آلپ و همکاران همکاران (۱۹۹۷-الف،ب،ج)، کروکاوا (۱۹۹۷)، نارایانان ( ۱۹۹۸)، چیزا و منزینی (۱۹۹۸)، جونز و همکاران (۲۰۰۱)، توسلی کاوا (۲۰۰۶)، کوک و سیلان (۲۰۰۷)، روبنس و فوکودا (۲۰۰۴)، گرانستراند (۲۰۰۴)، سوان و عالید (۲۰۰۳)

بهبود و توسعه تکنولوژی داخلی

مدل گیلبرت^[۶۳]

در این مدل روش های دست یابی به تکنولوژی به چهاردسته تقسیم می‌شوند:

الف) روش های غیرفعال: در این دسته روش‌هایی قرار می‌گیرند که در آن دریافت کننده به طور غیر فعال (یک‌طرفه ) تکنولوژی مورد نظر را تحت شرایطی خاصی کسب می‌کند (مثال: روش کلید در دست).

ب) روش های همکاری: در این دسته روش‌هایی قرار دارند که در آن منبع (دهنده) و گیرنده تکنولوژی نقش فعال (دو طرفه) در انتقال تکنولوژی ایفا می‌کنند (مثال: اقدام ریسک آمیز مشترک).

ج) روش های ضد رقابتی: از طریق روش‌هایی که در این دسته قرار می‌گیرند به تکنولوژی مورد نیاز بدون اطلاع یا رضایت دارنده (منبع) دسترسی پیدا می‌شود (مثال: مهندسی معکوس).

د) روش های عمومی: در این روش‌ها عمدتاًً دانش یا مهارت مورد نیاز از طریق مختلف از جمله شرکت در دوره های آموزشی یا سمینار، انجام دوره های کارورزی، بازدید از نمایشگاه‌ها و غیره کسب می‌شود.

جدول ۲-۷ مدل Gilbert (آراستی،۱۳۸۳)

آیا گیرنده تمایل به توانایی رسیدن به خواسته های منبع تکنولوژی را دارد؟
بله

سیستم‌های همکاری

تامین از بیرون خرید حق امتیاز تملک سهام همکاری مشترک اخذ مالکیت ادغام

سیستم‌های غیر فعال

خرید

خرید حق امتیاز

فرانشیز

خیر
سیستم‌های ضد رقابتی

مهندسی معکوس

جاسوسی صنعتی

تقلید و کپی برداری

سیستم‌های عمومی

آموزش و تحصیل

استخدام و تبادل نیروی انسانی

بله
خیر

۳٫اندازه گیری سرمایه فکری

۴٫مدیریت سرمایه فکری

۵٫گزارشگری سرمایه فکری

اولین گام شناسایی سرمایه های فکری بنگاه است این مرحله شامل اندازه گیری ارزش آن می‌باشد همه سرمایه های فکری به طور خودکار برای یک بنگاه ارزشمند نیستند این سرمایه ها زمانی ارزشمند هستند که به پیشبرد ا هداف بنگاه کمک کنند سرمایه فکری را می‌توان از طریق انجام مصاحبه کارگاه‌های آموزشی یا از طریق نظرسنجی‌های اینترنتی شناسایی کردد زمانی که سرمایه فکری شناسایی شد می‌توان ارزش آن را سنجید هنگام ارزش گذاری سرمایه فکری باید به خاطر داشته باشیم که ارزش سرمایه فکری به راهبرد بنگاه بستگی دارد و به طور پویا با سایر منابع در تعامل و به آن ها وابسته است

گام بعدی ترسیم نقشه ارزش زایی است این مثال دیدنی دو کارکرد اولیه دارد: ایجاد اطمینان از این که راهبرد با همه عوامل ارزش سرمایه فکری منسجم و پیوسته است و ایجاد امکان ارتباط دهی آسان راهبرد و نقش و اهمیت سرمایه فکری در پیشبرد راهبرد بعد از شناسایی و ترسیم عوامل ارزش سرمایه فکری بنگاه می‌تواند سنجش آن ها را شروع کند. ابزار و فنون زیادی برای سنجش سرمایه فکری موجود است.

زمانی که سرمایه فکری اندازه گیری شد می‌توان آن را مدیریت کرد به کمک ارزشیابی‌های مربوط می‌توانیم سطوح فعلی عملکرد را بشناسیم بفهمیم که آیا سرمایه فکری بهتر شده یا رو به زوال رفته است و پی ببریم چه فعالیت‌ها یا برنامه هایی بر عملکرد اثر ‌داشته‌اند از این اطلاعات می‌توان در تصمیم گیر‌ی بررسی و آزمون راهبرد و مدیریت مخاطرات مرتبط با سرمایه فکری استفاده کرد (انجمن رسمی آمریکا ۱۳۸۸).

گام نهایی گزارشگری سرمایه فکری است هدف گزارشگری سرمایه فکری ارائه اطلاعاتی درباره سرمایه فکری یک سازمان به ذی نفعان آن است گزارشگری سنتی نمی‌تواند ارزش سرمایه فکری را توصیف کند راه‌های مختلفی برای توجه به محدودیت‌های گزارشگری مالی سنتی در افشای اطلاعات درباره سرمایه فکری ایجاد شده اما هنوز نسبت به هیچ استانداردی توافق نشده است در نتیجه سازمان‌های مختلف گزارش‌های داوطلبانه‌ای را ارائه کرده و به مزایای واضح آن از قبیل بهبو د شناخت ذی نفعان از راهبرد بنگاه و بهبود تصویر از بنگاه و شهرت آن پی برده‌اند (انجمن رسمی آمریکا ۱۳۸۸).

۲-۷-۳- دلایل اندازه گیری سرمایه فکری توسط سازمان‌های دولتی

سازمان‌ها به دلایل متعددی تمایل به اندازه گیری سرمایه های فکری کارکنان خود دارند.

۱٫اندازه گیری سرمایه فکری می‌تواند به تدوین استراتژی تجاری برای یک سازمان کمک کند.

۲٫سازمان با شناسایی و توسعه سرمایه فکری اش می‌تواند یک مزیت رقابتی را به دست آورد.

۳٫ ایجاد شاخص‌های کلیدی عملکرد که به ارزیابی اجرای استراتژی کمک خواهد کرد.

۴٫استفاده از ارزیابی‌های غیرمالی سرمایه فکری می‌تواند به طرح‌های باز پرداخت و پاداش شرکت ارتباط داده شود.

۵٫ ارتباط با سهام‌داران خارجی که دارایی‌های فکری شرکت‌ها را در اختیار دارن (هلمن^[۲۱] ۲۰۰۵).

دلایل اول تا چهارم برای اهداف درون سازمانی و دلیل پنجم برای اهداف خارج از سازمان می‌باشد.

زنجیردار (۱۳۸۷) دلایل شرکت‌ها برای اندازه گیری سرمایه های فکری را اینگونه مطرح می‌کند: بهبود مدیریت داخلی بهبود گزارشات خارجی رضایت عوامل اجرایی و قانونی در نهایت می‌توان گفت که دو مأموریت اصلی مدیریت دانش به شرح زیر است:

۱٫تلاش مداوم در جهت گسترش و توسعه بهتر سیستم ها، برای ایجاد ثبت و انتشار دانش درون سازمان‌ها وجود دارد.

۲٫آگاهی‌های رو به رشدی وجود دارد که دانش به طور قابل ملاحظه‌ای به ارزش تجارت می‌افزاید و در برخی موارد این دانش تقریباً نشان دهنده تمام شالوده ارزش است.

‌بنابرین‏ وقت آن رسیده است که اندازه گیری سرمایه فکری و گنجاندن آن در گزارشات مالی حسابداری به طور چشمگیری مورد توجه سازمان‌ها قرار گیرد.

تبیین اهمیت مدیریت دانش و تاثیر آن در عملکرد سازمان تا حدود زیادی منوط به قدرت توجیه و تبیین نقش آن در افزایش قدرت رقابتی سازمان و کسب سهم بیشتری از سازمان می‌باشد یکی از منطفی‌ترین رویکردها در این زمینه اندازه گیری تاثیر سرمایه فکری بر عملکرد سازمان‌ها از طریق اندازه گیری سرمایه فکری در سیستم اندازه‌گیری عملکرد کلی سازمان است که می‌تواند در سطح سازمان و یا در سطح فرایندهای فردی و پروژه‌ای انجام گیرد به عبارتی دیگر باید با باز کردن یک ردیف برای سرمایه فکری در میان سایر ردیف‌های اندازه گیری عملکرد سازمان‌های دولتی یک عدد و مقدار مشخصی را در نظر گرفت گرچه در عمل انجام این کار بسیار سخت است (نمائیان ۱۳۹۰).

۲-۷-۴- روش‌های اندازه گیری سرمایه فکری

همان طور که اشاره شد حسابداری سنتی ارزشهایی مثل تجربه مهارت خوشنامی شرکا یا مالکان را نادیده می‌گیرد؛ لذا میان ارزش بازار و ارزش دفتری واحدهای تجاری در عمل شکاف بزرگی وجود دارد حال در جهت مرتفع نمودن و کم کردن این شکاف از بین بیش از ۳۰ مدلی که برای شناخت و اندازه گیری سرمایه فکری شناسایی شده است به ۱۴ مدل و روش مهم و ویژگی‌های هرکدام می‌پردازیم.

۱٫کیوی توبین

روش کیوی توبین توسط جیمز توبین^[۲۲] (۱۹۷۸) برنده نوبل اقتصاد توسعه داده شد این نسبت ارتباط بین ارزش بازار یک شرکت و ارزش جایگزینی آن شرکت (هزینه جایگزینی دارایی‌های آن شرکت) را اندازه گیری می‌کند به صورت تئوری در بلند مدت این نسبت به سمت واحد میل می‌کند اما شواهدی تجربی نشان می‌دهد که در همین زمان این نسبت می‌تواند به طور معناداری با عدد یک متفاوت باشد.

۲.حسابداری منابع انسانی

حسابداری منابع انسانی یکی از روش‌های مهم قدیمی است که به دهه ۶۰ و ۷۰ میلادی بر می‌گردد این روش برخی شباهت‌ها با مفهوم سرمایه فکری و نیز اندا‌زه گیری آن دارد حسابداری منابع انسانی از کارهای پیشگام در حوزه سرمایه فکری است که حاوی برخی روش‌ها جهت محاسبه ارزش منابع انسانی است ولی به نظر می‌رسد که این روش‌ها هیچ اثری بر عملکرد شرکت ندارند و این یکی از نقاط منفی این روش‌ها است بنابر تعریف فلیم هولتز^[۲۳] (۱۹۸۵) حسابداری منابع انسانی شامل اندازه گیری هزینه های متحمل شده توسط واحدهای کسب و کار و سازمان‌هاست وقتی که در خصوص دارایی‌های انسانی کارمندیابی گزینش آموزش و توسعه را به انجام می‌رسانند

۳٫ ترازنامه نامرئی

ترازنامه نامرئی به ‌عنوان یکی از روش‌های پیشتاز در حوزه دارایی‌های نامشهود توسط اسویبی در سوئد مطرح گردید اسویبی در آن زمان نسبت به ناتوانی سیستم‌های حسابداری سنتی در جهت تدارک اطلاعات مناسب برای ارزش گذاری دانش فنی واکنش نشان داد و چهارچوبی را جهت گزارشدهی دارایی‌های نامشهود توسعه داد که ترازنامه نامرئی نام گرفت.

۳۵ شاخص غیر مالی به منظور کامل کردن گزارش مالی با اطلاعات مرتبط به کارکنان از قبیل پایداری دانش توانایی اثربخشی پتانسیل ایجاد درآمد پیشنهاد گردید در ترازنامه نامرئی تفاوت بین ارزش بازار سهام یک شرکت و ارزش دفتری خالص به وسیله سه طبقه به هم وابسته از سرمایه ها تحت عنوان سرمایه انسان‌ی سرمایه سازمانی (ساختاری) و سرمایه مشتری توضیح داده می‌شود.

۴٫ کارت امتیازی متوازن

«ینبت لکم به الزّرع و الزّیتون و النّخیل و الاعناب و من کلّ الثّمرات انّ فی ذلک لایه لقومٍِ یتفکّرون» «از آب باران زراعت­ها برویاند و درختان زیتون، خرما و انگور و از هر گونه میوه بپرورد و در این کار قدرت و آیات الهی برای اهل فکر پدیداراست». ( قرآن کریم سوره النحل آیه ۱۱).

شکر پروردگار عزوجل که فرصتی عنایت فرمود تا بتوان در این پایان نامه کشاورزی و بالاخص عقد مزارعه را از دیدگاه قوانین اسلامی، یعنی دینی که افتخار رهبرش احداث نخلستان و حفر چاه به منظور آبیاری آن، جهت تأمین غذای محتاجان جامعه است را در قالب بانکداری مورد بررسی قرار داد.

در امر زراعت قوانین پیشرفته و مدونی در فقه به نام مساقات، مزارعه و … مــوجــود است که روشنگر حقوق و مباحث حقوقـی فراوانی می‌باشد. در قانون مدنى در ماده ۵۱۸ مزارعه بدین صورت تعریف شده است: «عقدى است که به موجب آن احدی از طرفین زمینى را براى مدت معینى به طرف دیگر مى‏دهد که آن را زراعت کرده و حاصل را تقسیم کند». طرفى که زمین را تأمین مى‏کند، «مزارع» یا مالک و طرفى که زراعت مى‏کند، «زارع» یا عامل نامیده مى‏شود.

عقد مزارعه یکى از روش­هاى تأمین نیازهاى مالى کوتاه­مدت در بخش کشاورزى و یکى از ابزارهاى کمک به کشاورزان، علی­الخصوص کشاورزان بدون زمین است و به منظور افزایش بهره­ورى و تولید محصولات کشاورزى فایده بخش خواهد بود. در کشور ما، زارع همواره یکی از ضعیف ­ترین اقشار جامعه بوده و هست که در بخش­هاى اقتصادى فعالیت مى‏کند که سیستم بانکى براى حمایت از این قشر می­بایست عقد مزارعه را به جریان اندازد و ایرادات اجرایی آن را مرتفع سازد.

بیان مسأله

با گسترش صنعت بانکداری، متفکران مسلمان ‌به این فکر افتادند که به شکلی از این پدیده استفاده کنند؛ اما به دلیل آن که بیشتر فعالیت­های بانک ‌بر اساس قرض با بهره است که از نظر اسلام ربا و ممنوع ‌می‌باشد، از این­رو ابتدا تلاش نمودند با حفظ عملیات بانکداری متعارف، بهره را توجیه نمایند. در اینجا بود که برخی اندیشمندان اسلامی درصدد طراحی بانکی ‌بر اساس معاملات اسلامی برآمدند و نتیجه آن را امروزه در قالب بانک­های بدون ربا و اسلامی در سراسر دنیا و در ایران مشاهده می­کنیم (میرجلیلی، ۱۳۷۲).

از زمره معاملات اسلامی که در فقه اسلامی مورد توجه قرار گرفته و در قانون مدنی ایران نیز به تبع آن وارد شده است، عقد مزارعه است. قانون­گذار در این قانون مواد ۵۱۸ تا ۵۴۲ را ‌به این قرارداد اختصاص داده است که به موجب آن یک طرف (عامل) زمینی را که مناسب زراعت است به مدت معینی که برای رسیدن محصول کافی باشد در اختیار دیگری (مزارع) می­ گذارد تا زراعت نموده و در محصول آن به نسبت سهام تعیین شده شریک شوند.

عقد مزارعه در قانون عملیات بانکداری بدون ربا نیز مورد توجه قرار گرفته تا به عنوان یکی از ابزارهای مهم شرعی به بانک­ها کمک نماید تا در امور کشاورزی بر اساس یک عقد تأیید شده اسلامی سرمایه ­گذاری کنند و به دولت نیز کمک می­ کند تا بخشی از سیاست­های ارضی و کشاورزی خود را بدین طریق پیش ببرد؛ لیکن با وجود اینکه این عقد مبنای شرعی دارد، بانک­ها در عمل و از حیث اعطای تسهیلات بانکی در قالب مزارعه شرایط فراوانی ‌به این عقد تحمیل می­نمایند (موسویان، ۱۳۸۴).

این شرایط و ضوابط خاص در قانون عملیات بانکداری بدون ربا و آیین­ نامه­ های موجود باعث گشته که عقد مزارعه منعقد شده در بانک از حیث تطابق با شرع با ابهام و چالش مواجه گردد. ‌بنابرین‏ مسأله اساسی این است:

سؤالات تحقیق

سؤال اصلی

آیا قراردادهای معمول در عملیات بانکی کشور تحت عنوان مزارعه با عقد معین مزارعه در قانون مدنی مفادا انطباق دارند و یا آنچه در عملیات بانکی کشور مورد عمل است را می ­توان عقدی غیرمعین محسوب نمود؟

سؤالات فرعی

اولاً: ‌بر اساس احکام ربا در فقه امامیه سود حاصل از عقد مزارعه در عملیات بانکی چه صورتی به خود ‌می‌گیرد؟

ثانیاًً: در صورتی که در عقد مزارعه عملیات بانکی با عدم سود مواجه شویم، آیا اخذ بهره بانکی قابل توجیه است؟

با وجود اینکه تحقیقات پیشین برخی عقود اسلامی را در عرصه بانکداری بدون ربا مورد توجه قرار داده ­اند؛ اما به عقد مزارعه در این عرصه توجه نگردیده است در حالی که قرارداد مزارعه می ­تواند به عنوان یکی از مهم­ترین ابزارهای بانکی هم به بانک، هم به دولت و هم به زارعین بدون زمین کمک نماید تا سرمایه انباشته خود را در این عرصه به گردش درآورد، سیاست­های ارضی و اجتماعی را اعمال کند و انگیزه کافی برای تلاش و کسب سود حلال را در کشاورز (مزارع) ایجاد کند. این تحقیق تلاش خواهد کرد تا ضمن بررسی اصول فقهی و قانونی حاکم بر عقد مزارعه، اجرای آن را در عملیات بانکی بدون ربا بر این اساس مورد مطالعه قرار داده و ارکان و شرایط و نحوه اجرای آن را تبیین و تحلیل نماید و به سؤالات فوق پاسخ دهد. در جواب سؤالات مطروحه باید گفت:

فرضیه های تحقیق

فرضیه اصلی:

چنین به نظر می­رسد آنچه در عملیات بانکی کشور مورد عمل است علی­رغم عنوان مزارعه، عقد غیرمعین و خاص است.

فرضیه فرعی اول:

چنین به نظر می­رسد که سود حاصل از عقد مزارعه در عملیات بانکی، قابل تطبیق بر احکام فقهی باشد.

فرضیه فرعی دوم:

چنین به نظر می­رسد که اخذ بهره بانکی در صورت عدم سود در عقد مزارعه در عملیات بانکی، قابل توجیه نبوده و جایگاه حقوقی ندارد.

پیشینه تحقیق

هرچند برخی عقود اسلامی در ارتباط با بانکداری بدون ربا مورد توجه محققان حوزه حقوق قرار گرفته است و یا برخی کتاب­ها توصیفی از عقود کاربردی در بانکداری را به طور کلی آورده­اند؛ اما تحقیق مستقلی که عقد مزارعه را در بانکداری بدون ربا مورد توجه قرار داده باشد، در ادبیات تحقیق ملاحظه
نمی­گردد. تنها معدودی از منابع این عقد را ‌بر اساس رویکردهای فقهی بررسی نموده ­اند. در زیر، ما به پژوهش­هایی اشاره می­نماییم که به نحوی به موضوع تحقیق نزدیک هستند و تلاش می­نماییم به تفکیک کتاب و پایان نامه در راستای اهداف تحقیق به نقد مختصر آن­ها بپردازیم.

ماحصل این حالت بروز دوگانگی در سیستم شبکه معابر بود. بخش های قدیمی عمدتاًً به وسیله یک یا دو محور جدید به چند پاره تقسیم شدند و شبکه معابر آن ها که با مقیاس انسانی طرح شده بودند با شبکه جدید همخوانی نداشت. در واقع از دیدگاه سلسله مراتبی بدین گونه بود که یک کوچه محلی، ناگهان به یک خیابان عریض شریانی متصل می شد. از این گروه شهرها شیراز، همدان ، یزد و اصفهان مثال بارز این ناهمگونی شبکه جدید و قدیم با یکدیگر می‌باشند. شبکه در واقع بیشتر نقش ایجاد حرکت و عبور و مرور را دارد و نقش اجتماعی آن کمتر مطرح است. در سال ۱۳۰۳ اولین مقررات عبور و مرور تحت عنوان “نظام نامه” درشکه های عمومی به تصویب رسید که درشکه ها را ملزم به پلاک گذاری و هدایت کنندگان آن را مشمول مقررات درشکه ر انی می کرد.

در سال ۱۰۳۱ اولین گواهینامه رانندگی در ایران صادر شد. در آن زمان فقط ۲۰ نوع علائم رانندگی وجود داشت. هفت سال بعد اولین آموزشگاه رسمی آموزش رانندگی توسط پنج تن از پیشکسوتان اتومبیل چی گری و مکانیک چی گری تأسیس و راه اندازی شد.

بین سال‌های ۱۳۰۵ الی ۱۳۰۸ با افزایش ورود خودرو صدور گواهینامه رانندگی نیز آغاز گردید. طبقه بندی گواهینامه های اولیه رانندگی در ایران عبارت بود از: تصدیق درشکه چی، تصدیق گاری چی و تصدیق اتومبیل چی گری.

در سال ۱۳۱۸ آئین نامه راهنمایی و رانندگی از تصویب دادگستری گذشت. در این سال برای اولین بار شهربانی اقدام به تهیه گواهینامه های رانندگی به صورت دفترچه هفت صفحه ای و در قطع ۸*۱۱ سانتی متر نمود. در سال ۱۳۴۰ ‌بر اساس قانون بودجه ۱۳۳۳ گواهینامه های دفترچه ای تبدیل به یکبرگ گردید. این گواهینامه در قطع ۶*۱۱ سانتی متر و مدت اعتبار آن در ۱۱ سال بود. در سال ۱۳۵۵ مدت اعتبار گواهینامه های رانندگی به ده سال افزایش یافت.

در سال ۱۳۴۷ برنامه های آموزش ترافیک توسط اداره پلیس اصفهان تهیه و به مرحله اجرا گذاشته شد. نمونه ای از این برنامه های آموزشی تحت عنوان” آشنایی رانندگان با مقررات راهنمایی و رانندگی” برای رانندگان دستگاه های دولتی توسط اداره پلیس اصفهان ارائه شده بود. شرایط دریافت انواع گواهینامه رانندگی در ماده ۲۲ آئین نامه راهنمایی و رانندگی مصوب سال ۱۳۴۷ مشخص شده است. بزرگترین خلا در این ماده، عدم توجه به امر آموزش متقاضیان است. علی‌رغم وجود آموزشگاه های رانندگی در سطح کشور، بعلت قانونمند نبودن امر آموزش و اختیاری بودن آن، آموزش توسط بستگان و یا آموزشگاه های تعلیم رانندگی و اغلب بدون رعایت استانداردهای موجود آموزشی انجام می شد.

هر چند در ایران چندین نوع گواهینامه شامل گواهینامه رانندگی خودرو، موتورسیکلت، ویژه و تراکتور چرخ لاستیکی وجود دارد ولی متأسفانه به دلیل عدم توجه به امر آموزش قبل و بعد از دریافت گواهینامه سطح فرهنگ رانندگی و توجه به قوانین، علائم و مقررات و حقوق سایرین در نزد اغلب رانندگان ایرانی بسیار پایین است. البته ذکر این مطلب نیز مهم می‌باشد که در از سال ۱۳۷۹ اخذ گواهینامه رانندگی در ایران، منوط به آموزش و تعلیم در آموزشگاه های رسمی و گذراندن مدت زمان آموزشی مشخصی تحت نظر مربیان مجرب می‌باشد.

یکی از علت های اصلی تراکم ترافیک شهری، ضعف فرهنگ ترافیکی در بین شهروندان می‌باشد. اینکه هنجارهای ترافیکی در جامعه چگونه تعریف شده اند و افراد چقدر خود را موظف به رعایت آن ها می دانند، نشان از میزان فرهنگ پذیری افراد دارد.

پارسنز پدیده فرهنگ را از یک طرف محصول روابط متقابل و از طرف دیگر عامل تعیین کننده این روابط می‌داند. به پیروی از سنت مردم شناسان، پارسنز فرهنگ را آموزش و پرورش انتقالی و مشترک می‌داند.(توسلی؛ ۱۳۸۳) یکی از خصوصیات اساسی فرهنگ، انباشتگی و تغییرپذیری آن است. البته باید این نکته را نیز در نظر داشت که اصلاح و جایگزینی یک فرهنگ نیاز به زمان و حوصله فراوانی دارد. انسان‌ها از بدو تولد با دو جریان جامعه پذیری و فرهنگ پذیری روبه رو هستند و هر دو جریان از طریق آموزش و آموختن برای فرد نهادینه می شود. یکی از اساسی ترین راهکارها جهت اصلاح فرهنگ ترافیکی در شهرها به ویژه در سیستم حمل و نقل “آموزش” می‌باشد.

آموزش فاصله بین شایستگی های موجود با شایستگی های مطلوب را پر می‌کند و باعث بالا رفتن حس رضایت شهروندان می‌گردد.(جوانبخت؛ ۱۳۷۸) هدف از آموزش ارائه باور و دیدگاهی جدید، اصلاح باورهای قبلی و حذف برخی اعتقادات غلط است. به عبارت دیگر هدف اصلی و نهایی آموزش، تغییر و اصلاح رفتار انسان است.

مسئولین جهت اجرای طرح آموزش فرهنگ ترافیکی، به طور عمده با ۳ گروه اصلی سروکار دارند. این سه گروه عبارتند از:

۱- عموم شهروندان (عابران پیاده، کودکان، نوجوانان، موتورسواران و کلیه شهروندان)؛

۲- کودکان زیر سن ۷ سال؛ و

۳- بزرگسالان (نوجوانان و جوانان-کلیه رانندگان وسایل نقلیه و مسئولان دست اندرکار در امر حمل و نقل و ترافیک شهری) (آواز و استادی؛ ۱۳۸۸)

به طور کلی برخی از سازمان ها و نهادهایی که می‌توانند این سه گروه را در امر آموزش یاری دهند عبارتند از:

۱- خانواده به عنوان اولین و اساسی ترین نهاد؛

۲- آموزش و پرورش؛

۳- شهرداری ها؛

۴- راهنمایی و رانندگی؛ و

۵-رسانه ها. (صدا و سیما- جراید و روزنامه ها)

هر یک از این نهادها از طرق مختلف می‌توانند در الگوسازی و اصلاح فرهنگ ترافیکی افراد تاثیر بسزایی داشته باشند. برگزاری کلاس های آموزشی، برگزاری کارگاه های عملی، برگزاری امتحانات متناوب جهت به روزرسانی اطلاعات رانندگان نسبت به قوانین جهت تمدید اعتبار مجوز رانندگی آن ها، تهیه کتب آموزشی برای کودکان، نمایش الگوهای صحیح رانندگی در فیلم ها و حذف الگوهای غیر ارزشی در این راستا، چاپ پوسترها و بروشورهای آمورشی، نصب تابلوهای اطلاع رسانی در سطح خیابان ها و بزرگراه ها از جمله راهکارهای مفید برای ارتقاء فرهنگ و آموزش شهروندان در زمینه مقررات راهنمایی و رانندگی می‌باشد.

۲-۱۰- چهارچوب نظری

بر اساس مفاهیم تشریح شده، در این قسمت به تفصیل و توضیح چهارچوب نظری مورد استفاده در این تحقیق خواهیم پرداخت. البته باید مدنظر داشت که در این تحقیق از تلفیق نظریه ها استفاده می شود. با توجه به اینکه در این مطالعه، سنجش اخلاق ترافیک شهروندان و میزان تخلفات رانندگی هدف اصلی می‌باشد، ‌بنابرین‏ باید به کمک نظریه های مختلف به شاخص هایی برای سنجش و ارزیابی این دو مفهوم دست یافت.

اخلاق ترافیک شهروندی مفهوم اصلی در این مطالعه می‌باشد. همان طور که گفته شد منظور از اخلاق ترافیک شهروندی میزان تعهد و پایبندی افراد به قوانین و مقررات وضع شده در حیطه راهنمایی و رانندگی در شهر اصفهان می‌باشد. برای سنجش اخلاق و ترافیک شهروندی، از نظریه چلبی استفاده می شود. چلبی برای تحلیل اخلاق، دو بعد اجتماعی و فرهنگی درنظر گرفته است.(چلبی؛ ۱۳۸۵) در مطالعه حاضر نیز برای سنجش اخلاق ترافیک شهروندی دو بعد اجتماعی و فرهنگی در نظر گرفته می شود.

ویلانووا و جوسا^[۱۰۵](۲۰۰۳) در بررسی خود به نام «سرمایه اجتماعی به عنوان پدیده مدیریتی» اظهار می دارند که تاکنون مفهوم سرمایه اجتماعی اساساً در مطالعات جدید و برای تحلیل و بررسی منابع ارتباطی موجود در پیوندهای شخصی در جامعه به کار رفته است، به تازگی سرمایه اجتماعی در مطالعاتی در رابطه با زمینه روابط اجتماعی، ارتباطات سازمانی مورد توجه قرار گرفته است. ویلانووا و جوسا برای سرمایه اجتماعی ویژگی های گوناگونی تعیین کرده‌اند که شامل: اعتماد، ارزش ها و دیدگاه های مشترک، ارتباطات، همکاری، تعهد متقابل، فهم متقابل و شبکه ها می‌باشد. این دو محقق معتقدند که سرمایه اجتماعی به عنوان پدیده ای مدیریتی، با شاخصه های مذکور، موجب دستیابی به منافع متقابلی می شود که دارایی های ناملموس (سرمایه معنوی) را افزایش می‌دهد. در نتیجه سرمایه اجتماعی به عنوان یک دارایی نامحسوس همان سرمایه فکری است. از نظر بیکر^[۱۰۶] (۱۳۸۲) سرمایه اجتماعی به منابعی اشاره دارد که در شبکه های کسب و کار موجود است و از طریق آن ها در دسترس قرار می‌گیرد. این منابع شامل اطلاعات، اندیشه ها، راهنمایی ها، فرصت های کسب و کار، سرمایه مالی، قدرت و نفوذ، حمایت عاطفی، حتی حسن نیت، اعتماد و همکاری است.

به همین ترتیب سرمایه اجتماعی در سطح فردی عبارت است از استفاده بهینه از سرمایه انسانی، سرمایه شخصی و شبکه های اجتماعی، سرمایه انسانی به صورت خاص به عنوان توانایی فردی بوده و سرمایه اجتماعی به عنوان فرصتی در سازمان است که به ارائه شبکه هایی می پردازد که در آن ها این فرصت ها به نحو احسن استفاده می‌شوند. سرمایه اجتماعی در سطح سازمان نشان دهنده ارزش همیارانه سرمایه اجتماعی فردی می‌باشد (هال^[۱۰۷]و همکاران، ۲۰۰۴). برت^[۱۰۸](۱۹۹۲) سرمایه اجتماعی را دوستان، همکاران و ارتباطات گسترده ای که از طریق آن ها فرصت های استفاده از سرمایه فیزیکی و انسانی به دست می‌آید، می‌داند. رنانی (۱۳۸۱) در خصوص سرمایه اجتماعی اظهار می‌دارد:

” به طور خلاصه، سرمایه اجتماعی، عبارت از مجموعه نهادها، قوانین، عادات اجتماعی، باورها و ارزش های قواعد رفتاری است که در سازمان مستقر و بر مناسبات اجتماعی کارکنان حاکم اند. با توجه به تعریف فوق، می توان گفت هنگامی که کارکنان کار را فقط به زور و با حضور مقامات مافوق انجام دهند، شایعه پراکنی و تخلفات اداری در سازمان افزایش می‌یابد و در نهایت هنگامی که کمیته ها و فعالیت های تیمی در سازمان با شکست مواجه می‌شوند، این نشان دهنده کاهش سرمایه اجتماعی در آن سازمان است” (ص ۱۶).

۲-۲-۱۴)مفهوم سرمایه اجتماعی

سرمایه را می توان در یک تقسیم بندی کلان به چهار دسته تقسیم کرد:

الف) سرمایه فیزیکی که تأسیسات و سازه‌های علمی را شامل می شود.

ب ) سرمایه مالی که پول و انواع مختلف اوراق مالی را شامل می شود.

ج) سرمایه انسانی که مهارت‌های و توانمندی های فردی و جمعی را در بر می‌گیرد و بالاخره:

د) سرمایه اجتماعی که ناظر بر منابع موجود در تعاملات اجتماعی برای گسترش کنشها و تحصیل اهداف کنشگران اجتماعی است. این تلقی نزدیک به دیدگاه افرادی چون آرو است که معتقدند سرمایه اجتماعی چیزی جز «تعاملات اجتماعی» نیستند. این سرمایه به طور خلاصه در شاخص های زیر تجلی می‌یابد: الف) وفاداری ب) اعتماد ج) اتصالات اجتماعی د) اقتدار فردی و) هویت سازمانی ز) هنجارهای اجتماعی ح) عمل متقابل ج ) اعتبار (افتخاری، ۱۳۸۲). موضع اجتماعی یا پایگاه اجتماعی فرصتی در شبکه فرصت هاست. به تبعیت از شاتومکا^[۱۰۹] (۱۹۹۱) چهار بعد برای موضع اجتماعی قائل هستیم که عبارتند از:

سرمایه اجتماعی، رتبه اجتماعی، نقش اجتماعی و ذهنیت موضعی. منظور از سرمایه اجتماعی گزینه­ای رابطه­ای است در ابعاد سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی برای یک موضع یا پایگاه اجتماعی در شبکه تعاملی جامعه برای اشتغال کننده یک موضع اجتماعی گزینه ای رابطه ای، آن موضع می‌تواند سرمایه بالقوه ای باشد که در روابط اجتماعی تبدیل به ذخایر قدرت، ثروت، نفوذ و معرفت شود (چلبی، ۱۳۷۵: ۳۸). به طور کلی از سرمایه اجتماعی تعاریف مختلفی ارائه گردیده است. یکی از تعاریف مطرح این است که سرمایه اجتماعی، مجموعه هنجارهای موجود در سیستم های اجتماعی است که موجب ارتقای سطح همکاری اعضای آن جامعه گردیده و موجب پایین آمدن سطح هزینه های تبادلات و ارتباطات می‌گردد. بر اساس این تعریف مفاهیمی نظیر جامعه مدنی و نهادهای اجتماعی نیز دارای ارتباط مفهومی نزدیک با سرمایه اجتماعی می‌گردد (فوکویاما، ۱۳۷۹: ۵). بانک جهانی نیز سرمایه اجتماعی را پدیده ای می ‌داند که حاصل تاثیر نهادهای اجتماعی، روابط انسانی و هنجارها بر روی کمیت و کیفیت تعاملات اجتماعی است تجارب این سازمان نشان داده است که این پدیده تاثیر قابل توجهی بر اقتصاد و توسعه کشور های مختلف دارد. سرمایه اجتماعی بر خلاف سایر سرمایه ها به صورت فیزیکی وجود ندارد بلکه حاصل تعاملات و هنجارهای گروهی و اجتماعی بوده و از طرف دیگر افزایش آن می‌تواند موجب پایین آمدن جدی سطح هزینه های اداره جامعه و نیز هزینه های عملیاتی سازمان ها گردد (بانک جهانی، ۱۹۹۹).

یکی از مفاهیم بسیار مهمی که جامعه شناسان معاصر در بررسی کمیت و کیفیت روابط اجتماعی در جامعه از آن استفاده کرده‌اند، مفهوم سرمایه اجتماعی می‌باشد. منظور از سرمایه اجتماعی سرمایه و منابعی است که افراد و گروه ها از طریق پیوند با یکدیگر می‌توانند به دست آورند (بوردیو، ۱۹۸۵؛ کلمن، ۱۹۸۸؛ پاتنام، ۱۹۹۳).

ویژگی ذاتی سرمایه اجتماعی این است که در روابط اجتماعی شکل می‌گیرد. به تعبیر پورتز^[۱۱۰] (۱۹۹۸) سرمایه اجتماعی در درون ساختار روابط افراد یافت می شود برای برخورداری از سرمایه اجتماعی فرد باید با دیگران رابطه داشته باشد و در واقع همین دیگران هستند که منبع واقعی برخورداری فرد از مزایا و امتیازات محسوب می‌شوند. سرمایه یک منبع کلی است که اجتماع، افراد و ‌گروه‌های اجتماعی و نهایتاً ً کل جامعه از آن استفاده می‌کنند تا هدف های خود را تحقق بخشند یعنی ابزارهایی که فرد، گروه، نهاد یا جامعه ای برای رسیدن به هدف هایش از آن استفاده می‌کند سرمایه نامیده می‌شوند. به طور کلی سرمایه اجتماعی دو جنبه دارد: یکی عینی و دیگری ذهنی. جنبه عینی شبکه ها مربوط به سرمایه آن ها‌ است. جنبه ذهنی آن ها نیز اهمیت دارد چرا که مربوط به هنجارهای اجتماعی است که به عنوان نمونه هایی از هنجارهای اجتماعی می توان به توقع مقابله به مثل، اعتماد، اعتماد برای همکاری، دلسوزی و آگاهی اشاره کرد. واژه سرمایه دال بر آن است که سرمایه اجتماعی همانند سرمایه انسانی یا سرمایه اقتصادی ماهیتی زاینده و مولد دارد. یعنی ما را قادر می‌سازد ارزش ایجاد کنیم کارها را انجام دهیم. به اهدافمان دست یابیم ماموریتهایمان را در زندگی به اتمام رسانیم و به سهم خویش به دنیایی یاری رسانیم که در آن زندگی می‌کنیم. وقتی می گوییم سرمایه انسانی زاینده و مولد است، منظور این است که هیچ کس بدون آن موفق نیست و حتی زنده نمی ماند (کلمن، ۱۳۷۷: ۳۰۰). نکته دیگری که باید حتما در رابطه با سرمایه اجتماعی به آن توجه داشت این است که سرمایه اجتماعی قابل تقلیل در سطح فردی نمی باشد (اورستین بیری^[۱۱۱]، ۱۹۹۸: ۲۹۰).