فصل دوم

پیشینه پژوهش

اسلام آیین الهی و مقدسی است که برای خانواده اهمیت قایل است. و آن را سنگ بنای مهم حیات اجتماعی می شناسد. و بنای آن را بنایی محبوب می‌داند.

انسان و حیوان تفاوت‌های زیادی دارند. از جمله اینکه حجم مغز انسان نسبت به جثه او از تمام حیوانات بیشتر است. در بحث خانواده و زناشویی، بارزترین تفاوت انسان و حیوان وجود خانواده و شبکه خویشاوندی است. انسان از کودکی می آموزد که دنیا را آن طور ببیند که خانواده می بیند. عمدتاًً افراد خواسته های خود را کم و بیش با معیارهای خانواده می بینند.

نظام تربیتی شامل تمام شیوه هایی است که والدین با کمک یکدیگر و برای تربیت و نگهداری بچه ها در پیش می گیرند. لذا روابط بین والدین و کودک و نیز روابط خود فرزندان چگونگی جریان رشد فرزند را تأمین می‌کند. (ثنایی، ۱۳۷۵)

امروزه از عمده ترین مشکلات نظام آموزشی هر کشور پدیده مردودی یا تکرار پایه است. که در برخی از کشورها میزان آن بسیار چشمگیر است. تکرار پایه موضوعی است که علاوه بر خسارات اقتصادی بر دولت و دانش‌آموزان مردودی و خانواده هایشان، تأثیر روان شناختی خاص بر مردودشوندگان می‌گذارد و به تبع آن علاوه بر اتلاف نیروی انسانی و استعدادهای بالقوه، خسارت‌های مالی چشم گیری در سطح جامعه بر جای می‌گذارد.

با توجه به مهم بودن مسئله، تحقیقات فراوانی از سوی مجامع بین‌المللی، دولت‌ها و مؤسسات آموزشی و غیره انجام می‌گیرد که نتایج بیشتر تحقیقات نشان می‌دهد که برخی از این علت ها با ویژگی های دانش‌آموزان و خانواده شان ارتباط دارند. برخی دیگر به آموزشگاه و آموزگار و شرایط یاددهی و یادگیری مربوط می‌شوند و برخی هم در زمینه سیاست اجرایی و نظام آموزشی هستند.

این یافته ها و نتایج تحقیقات برنامه ریزان و سیاست گذاران را بر آن می‌دارد تا در کشور خود ‌به این موضوع پرداخته و روز به روز در کاهش این پدیده ناگوار فردی و اجتماعی گام بردارند.

عوامل ایجاد کننده افت تحصیلی و تکرار پایه

بیشتر صاحب نظران علوم تربیتی در یک جمع بندی کلی عوامل ایجاد کننده افت تحصیلی را به دو طبقه کلی یعنی عوامل داخلی یا درون سازمانی و عوامل خارجی یا بیرون سازمانی تقسیم می‌کنند. که علل داخلی ناظر بر آموزشگاه به (آموزگار، مواد درسی، برنامه درسی، شرایط یاددهی و یادگیری و …) اشاره می‌کند و علل خارجی به بیرون از آموزشگاه از قبیل خانواده و عوامل خانوادگی (درآمد والدین، شغل والدین، تحصیل والدین و …) محیط و اجتماع و عوامل فردی (هوش و میل و انگیزه، هیجان و عــواطف و ..) اشاره دارد.

روش های تدریس یکی از عناصر جدایی ناپذیر فرایند آموزش و پرورش است که باید در بررسی و مطالعه افت کمی و کیفی تحصیلی مورد توجه قرار گیرد. تدریس را نباید وسیله ای برای انتقال دانش از ذهن معلم یا محتوای کتاب به ذهن دانش آموز تلقی کرد. بلکه مراد از تدریس، فراهم کردن شرایط مناسبی است که دانش آموز تحت آن شرایط به یادگیری بپردازد و روش آموختن اکتشاف و تفکر علمی را فرا گیرد. معلمان به جای انباشتن ذهن شاگردان از اطلاعات و دانش هایی که همواره در حال تغییر و تحولند باید به دانش‌آموزان چگونه آموختن را بیاموزند. (شریفی ۱۳۶۹)

هدف اساسی نظام آموزش و پرورش آن است که شرایط و امکانات لازم را برای یادگیری و رشد همه جانبه کودکان و دانش‌آموزان فراهم کند. نخستین شرط تحقق این هدف آن است که فضای آموزشی، کتابها، مواد درسی، برنامه و دیگر امکانات آموزشی با نیازهای دانش‌آموزان هماهنگ باشد.

افراد نه تنها از نظر ویژگی‌های بدنی متفاوتند بلکه از نظر بسیاری از خصایص شخصیتی مانند هوش، استعدادهای مختلف، علایق، نگرش ها، توانائیها، احساسات، نحوه سازگاری با شرایط محیطی و … نیز با هم تفاوت دارند. (همان)

ازجمله علل و عوامل آموزشی می توان به:

1. 1. تراکم برنامه های درسی

1. 1. عدم برنامه ریزی تحصیلی مناسب

1. 1. عدم وجود معلمان کافی و شایسته

1. 1. عدم انطباق هدف و محتوی آموزشی با علایق دانش‌آموزان

1. 1. نامناسب بودن روش های آموزشی

1. 1. ارزیابی های نادرست از عملکرد دانش‌آموزان

1. 1. کمبود فضاهای آموزشی

1. 1. حفظ طوطی وار مطالب جزیی و کم اهمیت

1. عدم ارتباط بین مطالب درسی و تجارب واقعی زندگی اشاره کرد. (لیامی، نجاریان، مکوندی ۱۳۷۳)

ازجمله علل و عوامل مؤثر دیگر در یادگیری و در افت تحصیلی می توان به عوامل فردی و مشکلات خانوادگی اشاره کرد. عوامل فردی را می توان به دو دسته «روانی» و فیزیولوژیکی تقسیم کرد. و ازجمله علل فردی که در افت تحصیلی مؤثر است، می توان به هوش، رابطه معلم و دانش آموز، میل و انگیزه دانش آموز و آشفتگی و مشکلات عاطفی و هیجانی و … اشاره کرد. مشکلات خانوادگی را می توان یکی از مهمترین علل افت تحصیلی دانست. عوامل عدیده‌ای در ارتباط با خانواده دانش‌آموزان می‌تواند موجب افت تحصیلی آنان شود که اهم آن به قرار زیر است:

• 1. 1. روابط و نظام ارزشی:‌ شاید بتوان گفت مهمترین عامل مؤثر در شکل گیری نگرش دانش آموز نسبت به تحصیل، خانواده است. اینکه والدین با دانش آموز و درس و تحصیل او چگونه برخورد می‌کنند و در الگوهای تربیتی خود برای چه نوع رفتارهایی ارزش قایل می‌شوند، یکی از اجزای اساسی در شکل گیری نگرش دانش آموز نسبت به تحصیل است. در بعضی از خانواده ها رسم بر این است که والدین به طور کلامی به کودک توصیه می‌کنند که درس بخواند، اما هیچ گاه عملاً رفتار درس خواندن کودک را تقویت نکرده، بر آن ارزش عملی قایل نمی‌شوند.
  1. 1. اشتغال کودکان: یکی از عوامل منفی خانوادگی که همواره منشاء انحراف توجه کودک از تحصیل می‌گردد، جابجایی وظایف والدین و فرزندان است. ‌به این ترتیب که کودکان در سنی به کار و اشتغال می پردازند که معمولاً از آن ها انتظار می رود در آن مقطع بیشتر به نقشهای مورد انتظار از جمله تحصیل بپردازند. عدم تأمین نیازهای مالی و نیاز نیروی کار کودک از دلایل عمده اشتغال کودکان در سنین پایین است که در این زمینه صرف وقت، نیروی بسیار در اشتغال، باعث افت تحصیلی آنان می‌شود. مسئله اشتغال کودکان و نقش آن در افت تحصیلی، در خانواده های طبقه اجتماعی – اقتصادی پایین و بویژه محیط‌های روستایی از اهمیت خاصی برخوردار است.
  1. 1. فقدان والد (یا والدین): عدم وجود هر یک از والدین به دلیل مختلف می‌تواند تأثیر ژرف و ناگواری به تحصیل کودکان داشته باشد و فقدان والد علاوه بر آثار منفی رفتاری و عاطفی کودکان حتی در صورتی که محیط اصلاح شده باشد و کودکان تنها مجبور به انجام برخی وظایف والدین باشند، ممکن است موجب افت تحصیلی گردد. در صورتی که کودک در اثر فقدان والدین (به دلیل مرگ و جدایی هر دو یا هر دلیل دیگری) ضربه روانی دیده باشد افسردگی، اضطراب، بی علاقگی و آشفتگیهای هیجانی به دنبال خواهد داشت که هر یک به نوبه خود می‌تواند عاملی برای افت تحصیلی دانش آموز باشد. این جنبه از تأثیر فقدان والدین یا والد بر افت تحصیلی از اهمیت ویژه ای برخوردار است.