این فصل از دو بخش تشکیل شده است. در بخش اول ادبیات و مستندات در مورد متغیرهای تحقیق آورده شده، و در بخش دوم به تحقیقات انجام شده در خارج و داخل کشور پرداخته ‌شده است.

• • 1. 1. ادبیات پژوهش

واژه­ی مذهب

مذهب در لغت به معنای کیش، طریقت و مسئولیتی است که معطوف به امر مقدس در دو بعد دین­آشنایی و دین­باوری می­ شود. نگرش دینی، نگرش به امور ماورایی است که به موجب آن مشکلات روحی حل گشته و احراز و تقویت آن موجب یگانگی، ثبات، استمرار و پایداری فرد در جامعه می­ شود (آرون، ۱۹۸۹؛ به نقل از ضیایی، ۱۳۹۲).
مجموعه دین از دو بخش تشکیل شده است:
۱.آموزه ها و گزاره های اعتقادی (هست ها /اصول)
۲.دستورهای عملی ، اخلاقی وارزشی که بر پایه آموزه های اعتقادی استوار شده اند.(بایدها/ فروع)
مقوله‌ی مهم و اساسی دین، سابقه‌ای به امتداد تاریخ بشر و گستردگی­ای به پهنای جهان دارد. طول و عرض زمان را همراهی کرده به ‌نحوی ‌که هیچ دورانی و هیچ مکانی نبوده که حقیقت دین حضور و ظهور نداشته باشد. دین همراه انسان است، و بشر از آغاز آفرینش نیاز به دین را همواره در خویشتن احساس می­کرده و با عطش فطری در پی آن می‌رفته تا با رسیدن به زلال آن، این عطش را برطرف، و خود را سیراب کند. از این‌رو جامعه­شناسان و مردم­شناسان با اینکه درگذشته از انسان به موجودی «مستوی القامه» و ابزارساز و سیاست­ورز یاد می‌کردند، اما امروزه از او به‌عنوان موجودی دین‌ورز سخن می‌گویند. زیرا محققان با پژوهش‌های تاریخی خود، هیچ قومی از اقوام بشر را نیافته‌اند که صاحب نوعی دین نبوده باشند. چنان‌که جدیدترین پژوهش‌های جامعه‌شناختی، بیش از ۹۵ درصد انسان‌ها را معتقد به خداوند و متدین به دینی از ادیان می‌داند. و این واقعیت مردودکننده­ی این نظریه است که با پیشرفت اجتماعی و پیشرفت رفاه مادی، دین و اندیشه‌ی دینی انحطاط می‌یابد. نتیجه­اش این‌ است که انسان، دارای سرشت و فطرت دینی است و هویت بافت وجودی او در متن خلقت با دین عجین شده است (آرون، ۱۹۸۹؛ به نقل از ضیایی، ۱۳۹۲).
حضرت آیت­الله خامنه­ای، پس از تبیین اهمیت عینی سبک و فرهنگ زندگی، به مبانی کارگشای این مبحث از منظر اسلام پرداختند و تأکید کردند: «اسلام، خردورزی، اخلاق و حقوق را مایه­های اصلی فرهنگ صحیح می­داند و ما نیز باید به طور جدی به این مقولات بپردازیم وگرنه پیشرفت اسلامی و تمدن نوین اسلامی شکل نخواهد گرفت.» ایشان در ترسیم چگونگی شکل­ گیری سبک و شیوه زندگی افزودند: «فرهنگ زندگی، متأثر از تفسیر ما از زندگی است و هر هدفی را برای زندگی تعیین کنیم، سبک خاصی را به همراه می ­آورد. در بحث سبک و فرهنگ زندگی، اسلام عزیز همه نیازهای انسان را برآورده می­سازد و دانشوران حوزه و دانشگاه باید علاوه بر تلاش در فقه و حقوق، در بحث اخلاق اسلامی و عقل و سلوک عملی اسلام نیز کارهای متراکم و با کیفیت انجام دهند تا نتایج این تلاش­ها مبنای برنامه­ ریزی و تعالیم نسل­ها قرار گیرد.» آیت­الله خامنه­ای بعد از تبیین ضرورت ایمان به هدف به عنوان یکی از عوامل اساسی تمدن­سازی، بحث مهمش را با تأکید بر یک نکته اساسی دیگر ادامه دادند: «پرهیز کامل از تقلید از سبک و سلوک زندگی در تمدن غربی.» ایشان خاطرنشان کردند: «ما البته بنای بر غرب­ستیزی نداریم اما براساس بررسی و تحقیق تأکید می­کنیم که تقلید از غرب، هیچ ملتی را به جایی نمی­رساند. فرهنگ غرب، اصولاً فرهنگی مهاجم است و به هر دلیلی در هر کشوری رواج یابد به تدریج فرهنگ و هویت آن ملت را نابود می­ کند.» وی در پایان سخنانش تأکید کرد: «انقلاب اسلامی دارای توانایی، ظرفیت و انرژی متراکمی است که می ­تواند همه موانع را از سر راه بردارد و تمدن ممتاز، متعالی، برجسته و باشکوه اسلامی را در مقابل چشم همه جهانیان برپا سازد.» (امام خامنه­ای، ۱۳۹۱).

علّامه محمدحسین طباطبایی، دین را نظامی مبتنی بر اعتقاد می­داند. روانشناسی دینی گستره­ای است که به مطالعه باورها و اعمال دینی از دیدگاه روانشناختی می ­پردازد. دین اسلام کامل­ترین و پسندیده­ترین دین در نزد خداست که دستورات جامعی برای همه از جمله ابعاد زندگی انسان ارائه داده است. انسان در صورت پذیرش توحید و عمل به قوانین دین ظرفیت روانی­اش گسترده­تر می­ شود، در غیر این ­صورت احساس ناخوشایندی و زندگی تیره و تاری خواهد داشت. به نظر می­رسد که افراد پای­بند به برنامه ­های دین و دستورات آن، به بسیاری از بیماری­های روانی مبتلا نمی­شوند. هر چند نتیجه ­گیری از دیدگاه متفکرین اسلامی کاملاً منطقی است ولی مقبولیت عام نیافته است (حکم آبادی، ۱۳۸۹).
بندگی کن تا که سلطانت کنم جان فدا کن تا همه جانت کنم
قرآن کریم نیز به صراحت بیان می­ کند که راه مستقیم انسانیت، عبادت است: «وَ أَنِ اعْبُدُونی‏ هذا صِراطٌ مُسْتَقیمٌ.( سوره یس ،آیه ۶۱.) بندگی مرا کنید؛ که این راه مستقیم است.
مطالعه­ مذهب از دیدگاه روان­شناختی از حدود ۱۰۰ سال پیش آغاز شده است، ویلیام جیمز^[۲۳] موجودیت روان شناسی دین را آنگونه که امروز یافت می­ شود، از زمانِ پیدایش مطالعه­ تطبیقی ادیان در قرن ۱۹ در اروپا، به روشنی بیان می­ کند. وی بر این باور است که دانش روان­شناسی به این نتیجه رسیده است که اگر خداگراییِ انسان، سرشتی است و اینکه انسان میل به این جهت دارد، حکایت از یک وابستگی عمیق بین وجود انسان و خالق او می­نماید. از دیدگاه روان­شناسی، مذهب یک سری احساسات مختلف است، مثل ترس­مذهبی، عشق مذهبی و نشاط و سرور مذهبی. مذهب را تاثیرات، احساسات و رویدادهایی می­دانند که در عالم تنهایی و دور از همه وابستگی­ها برای هر انسانی روی می­دهد. نظام ارزش­ها مبتنی بر طرز تلقی افراد از زندگی و موفقیت انسان در جهان و در رابطه با پدیده ­های جهان است و به دلیل نیاز انسان به داشتن معنای وجودی خویش و جایگاهش در این جهان، ارزش مذهبی در نظام ارزش­ها، جایگاه ویژه­ای دارد (رازفر و سهرابیان،۱۳۷۹؛ به نقل از ضیایی،۱۳۹۱).

۲-۳- تعریف مفاهیم و نظریه های مربوط به مذهب

بررسی روان­شناختی دین نیز همچون خود روان­شناسی از گذشته­ای دور و نامشخص آغاز شده که مقدم بر تاریخ رسمی آن است. آغاز روان­شناسی دین به عنوان رشته­ای رسمی به حدود سال ۱۸۸۱ باز می­گردد، هنگامی که جی استانلی هال^[۲۴] در بوستون نطقی همگانی در مورد آموزش اخلاقی و دینی ایراد کرد. خواه قبول داشته باشیم، شواهد هال که بنابر برداشت شخصی­اش بین دو چیز یعنی تعبیر دین و دوران نوجوانی پیوند برقرار می­ کند، آغازگر این رشته بوده و خواه بخواهیم پیدایش آن را به گونه ­ای نامشخص­تر به اواخر قرن نوزدهم برگردانیم، تنها توانسته ایم تاریخ آخرین دوره تفکر را در باره پارسایی انسان معین کنیم. این نوع تفکر و نظریه­پردازی را اگرچه به هیچ وجه رواج نداشته اما به صورت پراکنده می­توان در دوران کهن نیز یافت (کاهو، ۱۹۹۲؛ به نقل از حسینی،۱۳۹۱).
در زبان انگلیسی واژه «دین»^[۲۵] از ریشه­ لاتین religio می ­آید که به گفته برخی پژوهشگران، نخست برای اشاره به نوعی قدرت فرابشری به کار می­رفته که از آدمی می­خواهد برای اجتناب از نتیجه­ای شوم به شیوه­ای خاص رفتار کند، دیگر پژوهشگران نتیجه گرفته­اند که religio به احساسی اشاره دارد که در کسانی موجود است که چنین قدرتی را درک و مشاهده می­ کنند، این اصطلاح بر کردارهای آیینی که در حرم خدایانی^[۲۶] معین صورت می­گرفت اطلاق می­ شود. به هر حال این واژه دلالت داشت بر آنچه آدمی انجام می­داد یا آنچه عمیقاً احساس می­کرد یا آنچه بر اراده­ی او تاثیر می­گذاشت، او را به اطاعت می­خواند یا به عذاب تهدید می­کرد، یا وعده­ پاداش می­داد یا به اجتماع خود پایبند می­کرد (اسمیت، ۱۹۶۳؛ به نقل از دهقانی، ۱۳۸۶).

۲-۳-۱- تعریف دین

امروزه از دین تعاریف بسیاری موجود است که اشتراک آن‌ها به اشتراک لفظی شبیه‌تر است تا اشتراک معنوی. زیرا برخی از آن‌ها الهی و بعضی دیگر غیرالهی هستند. اعتقاد به توحید و یکتاپرستی، اعتقاد به قدرت‌های جادویی، اعتقاد به تقدس بعضی حیوانات و اشیا و اشکال گوناگون بت‌پرستی، حتی برخی افراد مکاتبی چون مارکسیسم و اومانیسم را نیز دین می‌نامند. دین‌های یادشده در شاخه‌های مختلف علوم، نظیر فلسفه‌ دین، جامعه‌شناسی دین، و روان‌شناسی دین مورد بررسی و کاوش قرار گرفته‌اند و تنوع و گستردگی آن‌ها موجب شده است تا عده‌ای به اشتباه، منکر امکان تعریف واحدی از دین شوند (کریمی وکیل، ۱۳۹۱).
ماکس مولر^[۲۷] خاورشناس و دین‏شناس آلمانى می­گوید: دین کوششى است ‏براى درک آن­چه درک نشدنى است و بیان آنچه غیر قابل تفسیر است. او با تاکید بر جنبه عقلانى دین مى‏گوید: دین قوه و یا تمایل فکرى است که مستقل از حس و عقل، و نه الزاماً به رغم آن دو، بشر را قادر مى‏سازد که بى‏نهایت را به اسامى و اشکال گوناگون درک نماید. در برخی از تعاریف از دین، برجنبه اخلاقى آن تاکید شده است؛ امانوئل کانت^[۲۸] می­گوید: «دین، عبارت است از تشخیص همه وظایف، به عنوان دستورهاى الهی». و ماتیو آرنولد^[۲۹] می­گوید: «دین، عبارت است از اخلاقى که در تماس با احساس قرار گرفته است‏». جان هیک^[۳۰]، کلام آرنولد را این گونه نقل کرده است: «دین، همان اخلاق است که احساس و عاطفه، به آن تعالى و گرما و روشنى بخشیده است‏». فریدریش شلایر ماخر^[۳۱] تاکید می­ کند که دین ریشه در احساس دارد، نه در عقل. در نتیجه، دین باید چیزى فراتر از کوشش ابتدایى در به دست آوردن تصورى از جهان باشد. وی در کتاب «سخنرانی­هایى درباره دین^[۳۲]»‏ با تاکید احساسى بر دین آشکارا مى­گوید: جوهر دین عبارت است از احساس وابستگى مطلق، و آن را به احساس اتکاى مطلق توصیف کرده است. مرادش از اتکاى مطلق، چیزى است در تقابل با سایر احساسِ اتکاهاى نسبى و جزئى. ویلیام جیمز^[۳۳] نیز، بر این جنبه از مذهب تاکید کرده و گفته است: مذهب، عبارت است از تأثرات و احساسات و رویدادهایى که براى هر انسانى در عالم تنهایى و دور از همبستگى‏ها براى او روى مى‏دهد، به طورى که انسان از این مجموعه درمى‏یابد که بین او و آن چیزى که آن را امر خدایى مى‏نامد، رابطه‏اى برقرار است. ویل دورانت^[۳۴] نیز تعریف زیر را از تیلور^[۳۵] نقل کرده است: دین، فقط اعتقاد به موجودات روحانى غیر مادى است. عده‏اى جنبه اعتقادى و احساسى دین را مهم‏تر یافته و آن دو را در تعریف دین برگزیده‏اند، چنان­که رابرت هیوم^[۳۶] گفته است: آن چه دینِ یک فرد را تشکیل مى‏دهد، عبارت از اعتقاد او به نوعى خدا، یا خدایان، و تجربه او از آن خدا، یا خدایان است. آن چه یک دین را از ادیان دیگر متمایز مى‏سازد، عبارت از نوع خدایى است که پیروان آن دین به آن اعتقاد دارند و نوع تجربه­ بشرى‏اى که به گونه ­ای شایسته از آن اعتقاد حاصل مى‏گردد. گروهى بر جنبه پرستش دینى تاکید کرده و دین را با این ویژگى تعریف کرده‏اند. آلن منزیس^[۳۷] در تعریف دین گفته است: «دین، عبارت است از پرستش قدرت‏هاى بالا به دلیل نیاز». تعریف زیر از پرفسور ویلیام آدامز براون^[۳۸]، نیز به صورتی کلی­تر دین را تعریف می­ کند. وی میگوید: دین به معناى زندگى بشر در روابط فوق بشریش مى‏باشد، یعنى رابطه او با قدرتى که او به آن احساس وابستگى مى‏کند، صاحب اختیارى که بشر، خود را در مقابل آن مسئول مى‏بیند، و وجود غیبى که او، خود را قادر به ارتباط با آن مى‏داند (آرین، ۱۳۸۷).

۲-۳-۲- دیدگاه‌های نظری درباره­ دین

هال

«هال»^[۳۹] به عنوان نخستین کسی که در باره تاثیر فرایندهای فیزیولویک در دین مدارک علی فراهم آورد و به عنوان مبدع نظریه تکاملی تحول بر پایه سایق های موروثی اولیه ، یکی از اولین طلایه داران رویکرد زیست شناختی به دین است .
اگر قرار باشد افتخار پایه گذاری روانشناسی دین به کسی داده شود آن شخص کسی جز هال نیست . او نه تنها در این رشته پیشگام بود، بلکه نفوذی مرشدانه بر دانشجویی داشت که در دانشگاه کلارک در دوره کارشناسی ارشد زیر دست او کار می کردند و چند تن از آنان بعدها از روانشناسان مهم دین شدند. آنچه را پرات مکتب کلارک در روانشناسی دین می نامد ویلهم کوپ ۱۹۲۰ و عده ای دیگر مکتب هال می خوانند ؛ دبلیو بی سلبی ۱۹۲۴ اصطلاح مکتب آمریکایی را ترجیح می دهد اما او هم به اندازه پرات و کوپ به سبب پیشگامیش اعتبار قائل است (هال،ترجمه رضایی،۱۳۸۷).
روانشناسی وراثتی دین
در طول سالهای بین نخستین مقاله اش درباره روانشناسی دین با عنوان تربیت دینی و اخلاقی فرزندان (۱۸۸۲)و فصلی درباره تبدیل در کتاب نوجوانی اش (۱۹۰۴) هال تفسیری کاملاً ثابت از دین عرضه می کرد که یکسره تکاملی و تربیتی است . وی معتقد بود که رشد دینی فرد تابع رشد دینی انواع است. در رشد دینی نیز مانند رشد جنین شناختی ، پدیدآیی فردی تکرار پدیدآیی نوعی است. این نظریه ارزش دوگانه داشت. از یک سو به پژوهش های شاگردان هال جهت داد که هدف بسیاری از آن ها یافتن مدارک آماری برای فرضیه های مطرح درباره علایق و تجربه دینی بود از سوی دیگر کنکاش در همین اصل پدیدآیی روانی، پایه ای جدید برای آموزش دینی فراهم آورد.
مراحل تکامل رشد دینی
وجود عواطف دینی را در خردسالان تنها می توان به حدس و گمان دریافت . هال با نظر موافق از سخن مربی آلمانی فردریش فروبل یاد می کند که ناخود آگاه کودک در خدا آرام می گیرد. دیگر نویسندگان آن روزگار فرض کرده بودند که نوعی احساس نطفه ای ـ جسمانی عام نسبت به وجود ناب در آدمی هست ، احساسی از سعادت متعالی یا حتی اتحاد فرشته وار که بتدریج در ورطه تجارب خاص زندگی فرو می غلتد. هال تقریبا سه چهار قرن پیش از اریکسون و نظریه پردازان شی رابطه ها نتیجه گرفت که بذر عواطف دینی بنیادین را نخستین ماه های کودکی می توان کاشت این کار با مراقبت دلسوزانه از جسم کودک از طریق برخورداری آرام و با طمأنینه و پرهیز از محرک های شدی و احساسات یا تغییرات تند امکان پذیر است. هال معتقد است که از این طریق می توان به رشد (حس) اعتماد ، قدردانی ، وابستگی و عشق یاری رساند ، عواطفی که نخست متوجه مادر است و بعد به خدا معطوف میشود.
هرچند هال نتوانست بر ضدیت روانشناسی آمریکا با دین غلبه کند لیکن در ایجاد انگیزه برای مطالعه عینی دین موفق بودو میراثی که وی برجای نهاد عبارت است از آرمان رویکردی شدیداً علمی ، روش پرسشنامه ای و استفاده از تحلیل آماری . روانکاوی و روانشناسی عینی هردو مانند وی درون نگری را به عنوان یگانه روش روانشناختی رد می کردند و هر دو مانند او بر ریشه داشتن دین در جسم آدمی تاکید می ورزیدند. لیکن روانشناسی دین که نظریه های رفتارگرای و نیز روش های آن را بکار می گرفتند.
۲-۳-۳-روانشناسی مذهبی از دیدگاه انسانگراها
انسان گرایان به استعداد های ذاتی و مثبت انسان می اندیشند ، بر اهمیت و یگانگی فرد تاکید می کنند و نیازها و ارزش ها ی معنوی را به رسمیت می شناسند و می خواهند آن هارا ار تقاء دهند(حکم آبادی،۱۳۸۹).
فروید
«فروید» (۱۸۵۶-۱۹۳۹) مبدأ دین‌داری را ناشی از رابطه‌ی کودک با پدر دانسته و رفتار مذهبی را شکلی از روان­آزردگی می‌داند و آن را یک خطای ادراکی ناشی از آرزوی بچه‌گانه برای داشتن یک پدر نیک‌خواهِ قدرتمند می‌داند که این احساسِ ترسِ از قدرت برتر سرنوشت، همواره وجود خواهد داشت (فروید،۱۹۲۹؛ به نقل از رضی، هاشم، ۱۳۵۷).
دین در ضعف و وابستگی اساسی انسان به پدر و در آرزوی برآورده نشده‌ی ما برای دسترسی به نیازهای کودکانه ریشه دارد، که با شکل خدا جلوه کرده است. بنابراین درماندگی و وابستگی دوران کودکی و ترس از تنبیه و نارضایتی پدر قدرتمند، به زندگی بزرگ‌سال منتقل می‌شود و با ارتباط فرد مؤمن باخدا جایگزین می‌گردد (آذربایجانی و موسوی اصل، ۱۳۸۵).
فروید نیاز جنسی را محرک ‏اصلی بسیاری از فعالیت‌های بشری می­داند. او حتی رابطه فرزند و والدین را نیز بر همین اساس تعبیر می‌کند. این ادعای او مبتنی ‏است بر اینکه غریزه‌ی جنسی یا لیبیدو^[۴۰] مادرِ تمام غرایز است. اقتضای اصلی غریزه جنسی این است که هرگاه تحریک ‏شد، ارضا شود. امّا از همان اوان کودکی، پدر و مادر‎ ‎به انسان یاد می‌دهند که آزادی جنسی مطلق وجود ندارد. هر قدر سن بالاتر ‏می‌رود، اجتماع محدودیت‌های بیشتری پیش پای او می‌نهد، اما انسان تسلیم این محدودیت‌ها نمی‌شود. غریزه‌های جنسی در ‏رویارویی با این محدودیت‌ها سرکوب می‌شوند و به ضمیر انسان برمی‌گردند؛ یعنی از روان خودآگاه به ناخودآگاه می‌روند و در ‏ناخودآگاه به شکل عقده درمی‌آیند. به نظر فروید، شاعران و هنرمندان و حتی پیامبران همه از این طریق پدید آمده‌اند؛ یعنی این ‏غریزه‌ی سرکوب شده، گاهی به صورت شعر و گاهی به صورت هنر و گاهی به صورت تعالیم دینی جلوه‌گر شده است (پالمر^[۴۱]، ۲۰۰۱؛ به نقل از دهگانپور و محمودی، ۱۳۸۸).
فروید در کتاب «آینده­ی یک پندار^[۴۲]» در مورد کارکرد دین برای بشر و جایگاه دین نزد آدمی می­گوید: بشر برای زندگی اجتماعی ‏باید بهایی بپردازد و آن چشم پوشی از بخش وسیعی از امیال و آرزوها است، بشر باید از امیال جنسی و طمع‌های فردی صرف ‏نظر کرده و پیرو قوانینی عام باشد. فروید ‏در گام بعدی می‌گوید: حقیقتی وجود دارد که بدیهی است و ما همه از دوران کودکی به آن پی­برده‌ایم، ما به هنگام ترس، حوادث ‏طبیعی و … پدری داشتیم که به او پناه می‌بردیم و وجود او به ما قوت قلب می‌بخشید. صدای دلنواز او که می‌گفت: همه چیز به ‏خیر و خوبی منتهی می‌شود، ما را از ترس می‌رهانید. این تجربه‌ی دوران کودکی ما است، ولی حال که بالغ شده‌ایم، چه؟ به نظر ‏فروید در دوران بلوغ، ندای دین همان کار صدای پدر را می‌کند و همان گرمی را دارد. باورهای دینی، خدایی را به جهان فرافکنی ‏می‌کنند که در مقابل تهدیدهای طبیعت و ترس، پناهگاه ما است. حتی مرگ هم با یاد این خدا، ترسی در ما ایجاد نمی‌کند و با کمک آن ‏مشکلات اجتماعی را فراموش می‌کنیم (فروید، ۱۹۲۹؛ به نقل از رضی هاشم، ۱۳۵۷).
با اینکه فروید توانست در زمینه­ روانشناسی، با نبوغ و مطالعات خود راهکارها و پژوهش­های نوینی را پایه­ریزی کند، اما نگاه او ‏به دین، نگاهی سطحی و در محدوده­ علم روانشناسی باقی ماند. این در حالیست که شناخت دین به­ ویژه دین اسلام و آموزه­های حیاتی آن، نیازمند ذهنی است که افق اندیشه­هایش فراتر از دنیای ماده و روابط حاکم بر آن باشد (آذربایجانی و موسوی اصل، ۱۳۸۵). ‏

یونگ^[۴۳]

«یونگ» (۱۸۷۵-۱۹۶۱) نظر مساعدتری به دین و مذهب داشت. او معتقد بود که دین، در پیروانش احساس امنیت به وجود می‌آورد. یونگ دین را نوعی تجلی خاص روح انسانی می­داند که می­توان آن را با قبول آغازین کلمه به صورت رفتار و مشاهده­ دقیق و ملاحظه موشکافانه در برخی از عوامل دینامیک مشخص، تعریف کرد (یونگ، ۱۹۸۳؛ به نقل از صادقی، ۱۳۹۱).
دیدگاه یونگ گرچه شبیه به دین‌شناسی فروید و تا حدی تحت تأثیر روانکاوی و ضمیر ناهشیار است، ولی به تعاملات روانشناسی محدود نمی‌شود و دیدگاه‌های معرفت‌شناسی و روش‌شناختی را هم دخالت می‌دهد. او نظریه‌ی ناهشیار جمعی را می‌پذیرد و از این‌رو تجربه‌ی دینی را به هیچ‌یک از دو حیطه‌ی عقل محض یا تجربه، متعلق نمی‌داند. ازنظر فروید دین پدیده‌ای آسیب‌زاست، ولی یونگ دین را پدیده‌ای شفابخش می‌داند (آذربایجانی و موسوی اصل، ۱۳۸۵).
یونگ بر این باور است که امروزه برای درک مسائل دینی شاید راهی جز روان شناسی وجود نداشته باشد، و تنها از خلال فهم روان شناختیِ تجربه عوالم درونی است که می­توان به درک دین راه یافت. یونگ دیدگاه خود را در باب دین و نیاز انسان به دین چنین بیان می­ کند: دین یکی از قدیمی­ترین و عمومی­ترین تظاهرات روح انسان است و بنابراین واضح است که هرگونه روان­شناسی که سر و کارش با ساختمان شخصیت انسان باشد، دست­کم نمی­تواند این حقیقت را نادیده بگیرد؛ که دین تنها یک پدیده­ اجتماعی و تاریخی نیست، بلکه برای بسیاری افرادِ بشر حکم یک مسأله مهم شخصیتی را دارد. دین به معنای تفکر از روی وجدان و با کمال توجه، درباره یک چیز قدسی و نورانی است. این چیز عبارت از یک نیروی محرک یا یک اثری است که علت آن را نمی­ توان در عمل ارادی فرد پیدا کرد. علتش هرچه باشد، حالتی است که به انسان دست می­دهد بی آنکه اراده­ی او در آن دخیل باشد. دین عبارت از یک حالت مراقبت و تذکر و توجه دقیق به بعضی عوامل مؤثر است که بشر عنوان قدرت قاهره را به آنها اطلاق می­ کند. می­توان گفت اصطلاح دین، معرف حالت خاص وجدانی است که بر اثر درک کیفیت قدسی و نورانی تغییر یافته باشد. حتی یونگ شرط حتمی و ضروری شفا یافتن بیماران عصبی و روانی را دینداری واقعی و ایمان و پایبندی به اعتقادات دینی معرفی می­ کند. اعتقاداتی که انسان در برابر آنها استقامت به خرج می­دهد و تجربه دینی خود را تقویت می­ کند. به عقیده او افراد در برابر برخورد مستقیم با حالت دینی به طرز مؤثری حفظ و حمایت می­شوند (مورنو، ۱۹۹۷؛ به نقل از مهرجویی،۱۳۷۶).
یونگ می­گوید: دین گرایش خاصی از ذهن انسان است که در آن عوامل پویا به قدری زیبا و معنی­دار نگریسته می­شوند که باید مورد ستایش و مهر قرار گیرند. این گرایش از رفیع­ترین و قوی­ترین ارزش برخوردار است و حتی می­توان گفت که به لحاظ روانی بسیار پراهمیت و دارای شدت بسیاری است. وی می­افزاید دین تکیه بر سنت و اعتقاد ندارد بلکه در کهن­الگوها^[۴۴] یعنی ملاحظه­ای دقیق برآنچه جوهر دین را می­سازد ریشه دارد. هر فردی دارای ذاتی دین­گرایانه است، تکانه­ای برای دین که کنشی روانی دارد و این گرایش ذاتی است که موقعیت و الگویی برای همه تصورات و فعالیت­های دینی فراهم می ­آورد (پالمر،۲۰۰۱؛ به نقل از دهگانپور و محمودی، ۱۳۸۸).
یونگ شخصیت، اندیشه و تجارب خود را در کتاب «خاطرات، رؤیاها و اندیشه‌ها^[۴۵]» به‌وضوح ترسیم کرده است. او می‌گوید: خدا برای من یکی از مطمئن‌ترین و بی‌واسطه‌ترین تجارب است. وی خداوند را بر اساس تجربه‌ی شخصی و توصیف کلامی-منطقی متداول در الهیات مطرح می‌کند. او با تحویل دین به الهیات مخالفت می‌کند و به‌جای آن دین را به تجربه‌ی شخصی ارجاع می‌دهد. خدایی که در تجربه قدسی تجربه می‌شود، خدایی نیست که در قالب مقوله‌ای تصویرسازی شده و مورد اثبات قرار گیرد. ادیان و مسلک‌های مختلف مجموعه‌های مدون و منظم تجربیاتی‌اند که در اصل مذهبی بوده‌اند. مضمون و محتویات تجربه‌ی اصلی در این مسلک‌ها صورت متبرک به خود می‌گیرد و به‌طورکلی در قالب ساختمان فکری خشک و پیچیده‌ای منجمد می‌شود.
یونگ (۱۸۷۵-۱۹۶۱) نظر مساعدتری به دین و مذهب داشت. او معتقد بود که دین، در پیروانش احساس امنیت به وجود می‌آورد. یونگ دین را نوعی تجلی خاص روح انسانی می­داند که می­توان آن را با قبول آغازین کلمه به صورت رفتار و مشاهده­ دقیق و ملاحظه موشکافانه در برخی از عوامل دینامیک مشخص، تعریف کرد (یونگ، ۱۹۸۳؛ به نقل از صادقی، ۱۳۹۱).

جیمز^[۴۶]

«ویلیام جیمز» رویکرد مادی­گرایانه را در تفسیر دین نفی می‌کند. دین در نظر او مفهومی پیچیده و مرکب، دارای انواع و ابعاد گوناگون، و دو شاخه‌ی کلی، نهادی^[۴۷] و شخصی^[۴۸] است. او بخشی از دین را که انسان برای جلب رحمت خدا انجام می‌دهد، دین نهادی، و بخش دیگر دین را که در آن ابعاد باطنی انسان، کانون علایق را تشکیل می‌دهد، شاخه‌ی کاملاً شخصی دین می‌نامد. جیمز چون معتقد بود که مأمن اصلی دین، فردیت است به همین خاطر بیش­تر به دینِ شخصی پرداخته و دین نهادی را نادیده گرفته است (آذربایجانی، ۱۳۸۷).
جیمز تأثیر خداوند بر انسان را این‌گونه ترسیم می‌کند: اگر از من بپرسند وجود خداوند چگونه ممکن است در حوادث و رویدادهای بشری تغییری را سبب شود؟ به‌سادگی جواب می‌دهم، با اتصال بشر در هنگام دعا، به‌ویژه وقتی عالم ماوراء حس و قلب آدمی را لبریز می‌کند. آنچه آدمی در این موقع احساس می‌کند این است که اصلی روحانی که به یک معنا از اوست و در عین‌ حال از او جداست، در مرکز نیروی شخصی او اثری زندگی‌بخش می‌گذارد و زندگی نوینی به او می‌بخشد، به ‌طوری‌که با هیچ‌چیز قابل‌مقایسه نیست (جیمز، ۲۰۰۲؛ به نقل از آذربایجانی و موسوی، ۱۳۸۵).
ویلیام‌ جیمز در کتاب‌ «تنوع تجربه­ دینی^[۴۹]» به بررسی‌ انواع‌ تجربیات‌ دینی‌ پرداخته‌ است. وی‌ ضمن‌ استناد به‌ تجربیات‌ شخصی‌ افراد در حالات‌ جذبه، خلسه‌ و احساس‌ حضور نزد پروردگار به‌ مسئله‌ وحدت‌ وجود که‌ از مباحث‌ اساسی‌ در فلسفه‌ و عرفان‌ است‌ توجه‌ می‌کند. دامنه­ مطالعات‌ ویلیام‌ جیمز در زمینه­‌ تجربیات‌ دینی‌ از کشور آمریکا فراتر رفته‌ و فرهنگ‌ شرق‌ را نیز دربر می‌گیرد. حاصل‌ این‌ مطالعات‌ منجر به‌ ارائه‌ یک‌ فرضیه­ اساسی‌ در زمینه‌ روان‌شناسی‌ دین‌ می‌شود. طبق‌ این‌ فرضیه، محتوای ناهشیار صرفاً‌ شامل‌ خاطرات‌ ناقص، تداعی‌ معانی‌ عجیب‌ و غریب‌ و مانند آن‌ نیست، بلکه‌ قسمت‌ ناهشیار شخصیت‌ انسان‌ می‌تواند منبع‌ و سرچشمه­ی‌ بسیاری‌ از شاهکارها و آثار نبوغ‌ باشد. جیمز می‌گوید: «به‌ هنگامی‌ که‌ مسئله‌ تصوف، عرفان، دعا و نیایش‌ را مورد مطالعه‌ قرار داده‌ بودیم‌ ملاحظه‌ کردیم‌ که‌ در زندگی‌ مذهبی‌ نقش‌ عمده‌ را فیض ‌نهایی‌ که‌ از قسمت‌ ناهشیار ما می‌رسد بازی‌ می‌کند. بنابراین‌ من‌ فرضیه‌ خود را اینطور قرار می‌دهم؛ این‌ حقیقت‌ برتر که‌ ما در تجربیات‌ دینی‌ با آن‌ ارتباط‌ پیدا می‌کنیم، بیرون‌ از حدود وجود فردی‌ ما هرچه‌ می‌خواهد باشد، درون‌ حدود وجود ما، دنباله­ی‌ ضمیر ناهشیار ما از اوست. وقتی‌ که‌ ما به‌ این‌ شکل پایه­­‌ فرضیه­‌ خود را بر روی‌ امری‌ که‌ مورد قبول‌ دانشمندان‌ روان‌شناس‌ است‌ قرار می‌دهیم، با علوم‌ امروزی‌ تماس‌ خود را حفظ‌ کرده‌ایم، حال‌ آنکه‌ علمای‌ علم‌ کلام‌ چنین‌ تماسی‌ را ندارند» (جیمز، ۱۹۹۳؛ به نقل از قائنی،۱۳۷۲).
جیمز در جایی دیگر می­افزاید: مذهب عبارت است از تأثیرات و احساسات و رویدادهایی که برای هر انسانی در عالم تنهایی و به دور از همه وابستگی­ها برای فرد روی می­دهد، به طوری که انسان از این مجموعه درمی­یابد که بین او و آن چیزی که آن را «امر خدایی» می­نامد، رابطه­ای برقرار است و این ارتباط یا از راه قلب و یا از روی عقل و یا به وسیله اجرای اعمال مذهبی برقرار می­گردد و او معتقد است مذهب هر کس آن قدری است که خود او به شخصه به آن رسیده است و علم مذهب ممکن است به پای زندگی نرسد.