الف) ذخیره‌گاه‌های جنگلی: این ذخیره‌گاه‌ها مناطقی با گونه‌های در حال انقراض، آسیب‌پذیر و دارای ویژگی‌های خاص می‌باشند که با مساحت ۲۰۰۰ هکتار در مناطق کوهستانی استان قرار دارند و شامل گونه‌های گیاهی چون بُنه و بادامچه می‌باشند.
ب) پارک‌های جنگلی: مهم‌ترین پارک‌های جنگلی استان قم، پارک جنگلی اسلام‌آباد (در کیلومتر ۱۰ جاده قم- سلفچگان)، پارک جنگلی علوی (نزدیک شهرک مهدیه) و پارک جنگلی الغدیر (در جاده نیزار) است. هدف از ایجاد این پارک‌های جنگلی، افزایش تفرجگاه‌ها و فضای سبز در استان بوده است.
ج) بیشه‌زارها: این مناطق با وسعت حدود ۱۱۱۰۰ هکتار، رویش‌گاه طبیعی گز است که در اطراف رود مسیله (نزدیک روستای مشک‌آباد)، حاشیه رودخانه قره چای و اطراف رود شور واقع در جنوب کاروانسرای دِبرگچین (شمال شرق استان قم) قرار دارد.
د) تاغ‌زارها: تاغ‌زارهای استان قم بیشتر در اطراف روستای حسین‌آباد میش مست قرار دارند.
همچنین در سال‌های اخیر اداره کل منابع طبیعی استان قم به منظور تثبیت ماسه‌های روان، در کانون‌های فرسایش بادی از جمله منطقه کوه نمک در شمال غرب استان، منطقه حسین‌آباد میش مست واقع در جنوب شرقی و منطقه مسیله در شرق استان، به جنگل‌کاری و نهال‌کاری با گونه‌های تاغ، گز و اسفناج وحشی اقدام نموده که بیشه‌زارهای زیبایی در این مناطق به وجود آورده است.
از دیگر رویشگاه‌های استان قم، مراتع می‌باشند که در حال حاضر وسعت آن ۷۲۳۰۱۹ هکتار بوده و از نظر موقعیت به سه دسته مراتع کوهستانی، تپه ماهوری و دشتی تقسیم می‌شوند. بخش غربی و جنوبی استان که از نظر فصل چرای دام جزو مراتع ییلاقی محسوب می‌شود، به دلیل شرایط مناسب‌تر آب و هوایی، پوشش گیاهی آن از نوع استپ کوهستانی است. در بخش شرقی و مرکزی استان از نظر فصل چرای دام، مراتع از نوع قشلاقی بوده و پوشش گیاهی به دلیل شوری آب و خاک و کمبود بارش، بیشتر از نوع گیاهان شورپسند و خشکی‌پسند است.
مراتع استان قم در حفظ آب و خاک و ایجاد تعادل در محیط زیست از اهمیت بسزایی برخوردارند.
در استان قم تاکنون ۷۰۰ گونه گیاهی شناسایی شده که این مقدار، ۱۰ درصد کل گونه‌های گیاهی کشور است و از این میان حدود ۱۵۰ گونه دارای ارزش دارویی است که از جمله آن می‌توان به کاسنی، خارشتر، شیرین بیان و بومادران اشاره نمود. برخی از گونه‌های گیاهی همچون ریواس، کنگر، زرشک و سماق ارزش خوراکی دارند و گروهی نیز مانند گون، باریجه و اُشنان، به عنوان گیاهان صنعتی مورد استفاده قرار می‌گیرند.
زبان
زبان رسمی مردم قم فارسی دری با لهجه قمی است که از گذشته‌های دور به این زبان تکلم می‌نموده‌اند اما امروزه این گویش تا حدّ زیادی به لهجه تهرانی نزدیک شده و لهجه قمی اصیل به تدریج رو به فراموشی گذاشته و بیشتر در میان افراد میان‌سال رایج است.
شهر قم به علت مهاجرپذیر بودن دارای انواع زبان‌ها و لهجه‌ها می‌باشد و مهاجران علاوه بر زبان فارسی به زبان و گویش خاص خود نیز سخن می‌گویند. از دیگر گویش‌های رایج در قم می‌توان به کردی، کله کوی شیرازی، خلجی و بختیاری اشاره نمود.
وضعیت اقتصادی و اشتغال
مهم‌ترین عامل مؤثر بر وضعیت اقتصادی استان قم، صنعت گردشگری از شاخه توریسم مذهبی است و دلیل آن وجود حرم حضرت معصومه (س) است که در تمام فصول سال پذیرای زائران بسیاری از نقاط مختلف کشور و جهان است و این امر موجب رونق بازار کار و خدمات در شهر قم شده است.
بعد از صنعت گردشگری، به‌ترتیب صنایع، معادن، کشاورزی و صنایع دستی، از منابع مهم اقتصادی استان قم محسوب می‌شوند.
اشتغال و بی‌کاری
بر اساس نتایج طرح آمارگیری از نیروی کار در بهار سال ۱۳۹۴ نرخ بی‌کاری استان ۹/۹ درصد و در سطح کشور ۸/۱۰ درصد است.
نرخ مشارکت اقتصادی استان نیز ۶/۳۲ درصد و این نرخ در کشور ۰/۳۸ درصد برآورد شده است.
تورم
نرخ تورم استان قم در خرداد سال ۱۳۹۴، ۱/۱۵ درصد و این نرخ در سطح کشور ۲/۱۴ درصد بوده است.
ویژگی‌های فرهنگی
قم با داشتن سابقه‌ی یکجانشینی ۷۰۰۰ ساله دارای فرهنگ عامه‌ی مخصوص به خود است که تحت تأثیر ارتباط بین مردم و ویژگی‌های جغرافیایی این سرزمین در طول تاریخ به وجود آمده است.
آیین‌ها و آداب و رسوم مردم
به طور کلی آداب و رسوم شامل شیوه‌های زندگی و عادات خاص یک ملت یا مردم یک منطقه است؛ به عبارتی، آداب و رسوم، الگوهای اساسی و مهم رفتار است که افراد یک محیط اجتماعی می‌پذیرند. آیین و آداب و رسوم مردم قم را می‌توان به دو گروه دسته‌بندی کرد:
الف) آیین‌ها و آداب و رسوم مذهبی
در قم آیین‌ها و آداب و رسوم مذهبی متعددی در طول سال برگزار می‌شود؛ از جمله می‌توان به مراسم عید فطر، قربان، نیمه شعبان و مراسم یادمان ورود حضرت معصومه (س) به قم، مراسم اعتکاف و آیین‌های عزاداری اشاره کرد.
جهت توضیح یکی از این مراسمات، مراسم یادمان ورود حضرت معصومه (س) به قم، روز بیست و سوم ربیع الاول سال ۲۰۱ هجری قمری، روز ورود حضرت معصومه (س) از مسیر ساوه به قم است. در این روز، مردم قم و خادمان حرم در یک حرکت نمادین به اتفاق شخصی که نماد موسی ابن خزرج است تا بیرون شهر به استقبال آن حضرت می‌روند. این شخص که افسار شتر حضرت را به دست دارد، آن بانوی بزرگوار را به منزل شخصی خود هدایت می‌کند و در پایان مراسم، ضریح و مرقد مطهر آن حضرت گلباران می‌شود.
همچنین مراسم لاله‌گردانی، لاله‌گردانی یا شمعدان‌گردانی حرم مطهر حضرت معصومه (س) از جمله مراسم زیبا و دیدنی است که مخصوص تغییر خادمان حرم است. به همین مناسبت، ۷ عدد شمعدان که درون هر یک از آنها یک شمع روشن است، بین دو ردیف خادمان حرم که لباس یک‌شکل بر تن دارند، قرار می‌گیرد. آنها چوب‌پرهای خود را روی زمین در جلوی خود می‌نهند. در این هنگام، یکی از مردانی که در جلوی صف ایستاده در ایوان طلا رو به حرم شروع به خواندن خطبه می‌کند.
خادمان هنگامی که نوبت کشیک آنها به پایان می‌رسد، در این صف قرار می‌گیرند. بعد از پایان خطبه، یک نفر شمعدان را برمی‌دارد، می‌بوسد و مراسم خاتمه می‌یابد. در حقیقت، کسی که شمعدان را به دست می‌گیرد، کار روزانه‌ی خود را شروع می‌کند.
ب) آیین‌ها و آداب و رسوم بومی و سنتی
با توجه به ویژگی‌های جغرافیایی و فرهنگی قم، آیین‌ها و آداب و رسوم بومی و سنتی گوناگونی وجود دارد؛ از جمله می‌توان به مراسم شب چله، نوروز، تحویل سال و مراسم آن، سیزده بدر و مراسم سردرختی اشاره کرد.
در برخی از روستاهای قم به ویژه در وشنوه، مراسمی به نام سردرختی متداول است و در اوایل بهار برای اینکه درختان باغ از گزند سرما در امان بمانند، این رسم به اجرا درمی‌آید.

(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

پوشاک مردم قم
تقریباً تمامی زنان شهر قم برای پوشش از چادر استفاده می‌کنند و در میان برخی از ایشان بستن سرپوش‌هایی چون پوشیه و نقاب نیز رایج است.
پوشش زنان استان قم در گذشته عبارت بوده از پیراهن دورچین (پاچین)، پیراهن راسته، شلوار قردار، شلیته، جلیقه، آرخالق و شلوار (تمون) که از پارچه‌های ساده، راه‌راه و گلدار از جنس دبیت، کرباس، چیت و متقال تهیه می‌شد. پاپوش زنان را نیز کفش‌هایی همچون گیوه، گالش و چرمی تشکیل می‌داد.
زنان در هنگام خروج از منزل چاقچور به پا می‌کردند. چاقچور شلوار گشاد و بلندی بود که کمر آن لیفه و در قسمت مچ پا، پاچین داشت. در این حالت زیرجامه داخل چاقچور قرار می‌گرفت.
زنان در روستاها پیراهن‌های بلندی بر تن می‌کردند که تا زانوی آن‌ها می‌رسید و معمولاً این پیراهن‌ها سفید گلدار با دو جیب بود که در طرفین دوخته می‌شد. در زیر این پوشش، شلواری نیز به پا می‌کردند.
زنان همیشه حتی در خانه نیز روسری (چارقد) سفید بر سر داشتند. چارقد را به صورت مثلثی تاکرده بر سر گذاشته و دسته‌ه ای آن را در زیر گلو گره زده یا با سنجاق در زیر چانه محکم می‌کردند. برخی از ایشان در دو طرف سنجاق، پارچه کوچک سبزی که با یکی از زیارت‌های ائمه یا امامزادگان متبرک شده بود، قرار می‌دادند و اگر پولی همراه خود داشتند، آن را در گوشه چارقد خود گره می‌زدند.
تن‌پوش مردان استان قم در گذشته شامل پیراهن یقه شیخی، جلیقه، کت و قبا بوده که به همراه شلوارهای ساده و گشاد از جنس دبیت و کرباس به تن می‌کردند. مردان در گذشته کلاه‌هایی از نوع بافتنی، نخی، پوستی، نمدی، پهلوی و شابگاه (شاپو) به سر می‌گذاشتند. پاپوش آن‌ها را نیز گیوه و نعلین تشکیل می‌داد. امروزه اکثر مردان در استان قم از پیراهن ساده مردانه و شلوار پارچه‌ای یا کتان استفاده می‌کنند.
صنایع دستی
هنرهای سنتی و دستی در استان قم همانند سایر استان‌های دیگر کشور از دیرباز در میان ساکنان آن رایج بوده است. مهم‌ترین صنایع دستی استان قم عبارتند از قالی‌بافی، سفالگری، کاشی‌سازی، کاشی‌تراشی، آجرتراشی، حجاری و منبت‌کاری.
قالی‌بافی: عمده‌ترین فعالیت دستی در استان قم به قالی‌بافی اختصاص دارد. قالی‌های تولید شده در استان قم دارای گره فارسی و همواره به دلیل استفاده از رنگ‌های زیبا و چشم‌نواز مشهور بوده است. رنگ‌های اصلی فرش قم را ۱۶ رنگ لاکی روشن و تیره، سرمه‌ای، کرم روشن و تیره، نخودی، بِژ، قهوه‌ای سوخته و روشن، آبی روشن و سیر، مشکی، خاکی، طلایی و مسی تشکیل می‌دهند. طرح‌های قالی قم همانند رنگ‌های مورد استفاده، از تنوع و گستردگی خاصی برخوردارند. نقش بته در زمینه‌های کرم و در اندازه‌های ۲ ذَرع تا ۷ متر بافته می‌شود. طرح‌های اسلیمی، ختایی، لچک ترنج‌دار و نیز طرح‌های درختی همانند قالیچه‌های اصفهان، از جمله طرح‌هایی است که بیشترین تولیدات را به خود اختصاص می‌دهند. نقش‌های کومه‌ای (درختی، حیوانی، بوته‌ای)، شاه عباسی و گل فرنگ، به لحاظ امکاناتی که طراح در رنگ‌آمیزی آن‌ها دارد، از زیبایی چشمگیری نسبت به رنگ‌های بدیع بهره‌مند می‌باشند. طرح قالی‌های شکارگاهی نیز گرچه از اصفهان نشأت گرفته اما نمونه‌های فراوانی از این طرح را در قالیچه‌های ابریشم بافت قم می‌توان مشاهده کرد. طرح‌های هندسی همانند قالی‌های قفقاز و نقش‌های هراتی موسوم به ماهی درهم نیز از دیگر طرح‌های استفاده شده در متن قالی قم می‌باشد. فرش‌های تولیدی این استان بیشتر در اندازه‌های ذَرع، نیم و دو ذَرعی و ابعاد ۴، ۷ و ۱۲ مترمربع بافته می‌شوند.
این هنر نفیس قرن‌هاست که در نقاط مختلف استان رواج دارد و امروزه ۱۰ هزار نفر به آن اشتغال دارند که از این رقم ۶۰ درصد را مردان و ۴۰ درصد را زنان تشکیل می‌دهند.
ماهانه ۴۰۰۰ متر فرش ابریشم در این استان بافته می‌شود.
منبت‌کاری: منبت‌کاری به هنر کنده‌کاری خاص همراه با خلل و فرج بر روی چوب گفته می‌شود. این هنر در دو نوع ریز و درشت بر روی چوب، استخوان و عاج انجام می‌شود و شامل مجسمه‌سازی، گلبرگ، طرح‌های اسلیمی، ختایی و … می‌باشد.
هنر منبت‌کاری یکی از قدیمی‌ترین هنرهای رایج در استان قم است. قدیمی‌ترین اثر منبت‌کاری ثبت شده در قم مربوط به ۷۰۰ سال پیش می‌باشد.
استان قم با برخورداری از هنرمندان و صنعت‌گران مطرح در زمینه منبت‌کاری، اصلی‌ترین و بزرگ‌ترین قطب این هنر در ایران به شمار می‌رود و محصولات تولیدی این استان به اقصی نقاط جهان صادر می‌شود.
مرواربافی: در صنعت مرواربافی به کمک ترکه‌های باریکی که مروار نامیده می‌شود و کشت آن در اطراف تهران، کرج، سولقان، بهار (استان همدان)، ملایر و مراغه رایج است، مصنوعاتی مانند سبد، جامیوه‌ای، مبل، میز، کلاهک آباژور، حباب چراغ، جای نان و … تولید می‌شود که از نظر شکل و ظاهر بسیار شبیه به محصولات بامبو است.
مرواربافان پس از تهیه ترکه‌های مورد نیاز از مناطق فوق، آن را انبار نموده و به تدریج پس از گرفتن زوائد آن، ترکه‌ها را از طول به ۳ یا ۴ تکه تقسیم نموده و آن‌ها را در ظرف‌های مخصوصی با آب می‌جوشانند سپس لایه بیرونی آن را می‌گیرند و پس از خشک‌شدن، جهت بافت و تولید محصولات مورد نظر از آن‌ها استفاده می‌کنند.
صنعت مرواربافی سابقه چندانی ندارد و طی سال‌های اخیر در برخی نقاط کشور از جمله قم، گیلان و برخی استان‌های جنوبی کشور رواج یافته است.