کلیات تح 

مقدمه

در طول پنجاه سال اخیر، در جامعه جهانی دیدگاهی نسبت به آموزش و پرورش به وجود آمده است که گزارش اخیر شورای بین‌المللی آموزش و پرورش برای قرن بیست و یکم (دلورس^[۱]، ۱۹۹۶) آن را ” آرمانی ضروری” تلقی می­ کند. این گزارش با قاطعیت ادعا می­ کند که آموزش و پرورش تنها یک سازوکار برای اکتساب دامنه­ محدودی از مهارت های پایه نیست، بلکه عاملی ارزشمند برای توسعه اجتماعی و فردی است. دارایی بی­مانندی است برای تلاش (نوع بشر) به سوی دستیابی به آرمان­های ” صلح، آزادی و عدالت” و یکی از راه­های اصلی در دسترسی برای پرورش الگویی عمیق­تر و هماهنگ­تر از توسعه انسانی ‌می‌باشد و از طریق آن، فقر، تبعیض، جهل، استضعاف و جنگ را ‌می‌توان کاهش داد (یونسکو^[۲]، ۲۰۰۱، ترجمه سعیدی، ۱۳۸۴،ص ۱۸). امروزه جوامع به آموزش و پرورش به عنوان یکی از مهمترین راه­های توسعه و پیشرفت همه جانبه می­نگرند و هزینه­ های کلانی را در آن صرف ‌می‌کنند. جوامع دریافته­اند که برای تحقق اهداف گوناگون، نیازمند نیروی انسانی ماهر و کارآمد هستند که دو دستگاه آموزش و پرورش و آموزش عالی متولی این امر می­باشند. آنچه این دو را به هم پیوند می­دهد، فرایند گزینش دانشجو است که در جوامع مختلف، متفاوت و بر مبنای انگیزه­ های گوناگونی شکل یافته است. اما در این میان سعی همه جوامع بر این است که امکانات آموزش عالی به شایسته­ترین و اصلح­ترین افراد تخصیص یابد.

در ایران دیر زمانی است که نظام پذیرش دانشجو از طریق کنکور صورت ‌می‌گیرد که در بین جوانان به معنای” سرنوشت” تعبیر می­ شود و در کشور باعث تولید نوعی بحران شده است. از تحولات سال­های اخیر در زمینه نظام پذیرش دانشجو، مطرح کردن جایگزینی سوابق تحصیلی بجای کنکور است که در سال ۱۳۸۶ با عنوان قانون حذف کنکور به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید و می­بایست از سال ۹۰ اجرایی می­شد که با توجه به مشکلات علمی، فنی و اجرایی به سرانجام نرسید. تا اینکه در مرداد ماه ۱۳۹۲ کلیات طرح جدید سنجش و پذیرش دانشجو به تصویب نمایندگان مجلس شورای اسلامی رسید که بر اساس آن، این مصوبه از کنکور سال آینده اجرا می­ شود و تأثیر سوابق تحصیلی (دور دوم دوره متوسطه) از سال ۹۳ به صورت پلکانی از تأثیر ۲۵ درصد شروع می­ شود تا در نهایت به ۸۵ درصد طی ۵ سال برسد.

با توجه به طرح جدید سنجش و پذیرش دانشجو، از امتحانات­نهایی مقطع متوسطه ‌می‌توان به عنوان یکی از مهم­ترین و سرنوشت­سازترین ابزار سنجش علمی دانش ­آموزان نام برد. آنچه در این میان مهم جلوه می­ کند، کیفیت این آزمون­ها و استاندارد بودن سوالات آن ها‌ است. از اولین گام­ها در کیفیت مستندسازی فنی ابزار اندازه ­گیری، تعیین روایی^[۳] و اعتبار^[۴] نمراتی است که از یک ارزیابی به دست می­آیند.

با نگاهی به مجلات علمی کشورمان، ‌می‌توان دریافت در بسیاری از مطالعات صورت گرفته، نه تنها در زمینه­ آموزش و پرورش بلکه در رشته­ های گوناگون، با وجود منابع چندگانه­ی خطا باز محققان ضرایب اعتبار کلاسیک را گزارش می­ دهند. این در حالی است که در وضعیت­های اندازه ­گیری پیچیده که منابع چندگانه­ای از خطای اندازه ­گیری وجود دارد، نظریه کلاسیک آزمون^[۵](CTT) قادر به برآورد اعتبار نیست. از این رو، تحقیق حاضر در پی آن است که ضمن معرفی نظریه تعمیم­پذیری^[۶](GT)، اعتبار امتحانات نهایی سال سوم متوسطه رشته تجربی در دو درس ادبیات­فارسی و زیست­شناسی را با بهره گرفتن از طرح­های اندازه ­گیری این نظریه تعیین نموده و همچنین روایی آن­ها را مورد بررسی قرار دهد.

علاوه بر این، این تحقیق می­ کوشد ویژگی­های روان­سنجی سوالات امتحانات نهایی را بر اساس CTT با توجه به اهمیتی که این مدل در تحلیل سوالات آزمون­های مختلف روانی- تربیتی داشته است، در کنار مدل­های نظریه پرسش- پاسخ^[۷](IRT) مورد بررسی قرار دهد.

بیان مسئله

ارزشیابی پیشرفت تحصیلی فرایند منظمی است که با به کارگیری روش­های علمی، عملکرد یادگیرندگان و میزان آموخته­هایشان را می­سنجد و ‌در مورد عملکرد آن­ها با توجه به اهداف آموزشی مورد نظر به قضاوت و داوری می ­پردازد. امتحانات نهایی سال سوم متوسطه نوعی از ارزشیابی پیشرفت تحصیلی هستند که در پایان دوره­ آموزشی اجرا می­شوند.­ از نتایج این امتحانات جهت سنجش آموخته­های دانش ­آموزان، تصمیم ­گیری ‌در مورد رد یا قبول شدن آن­ها و نیز ارزشیابی اثر بخشی برنامه آموزشی و شیوه تدریس مدرس استفاده می­ شود. همچنین با توجه به طرح جدید سنجش و پذیرش دانشجو در کشورمان، این امتحانات پلی برای ورود به دانشگاه محسوب می­شوند. این کارکرد اخیر، بیش از پیش بر حساسیت این امتحانات می ­افزاید.

زمانی این امتحانات به عنوان ابزار گزینشی کارا و سودمند تلقی می­شوند و ‌می‌توان به نتایج آن­ها اعتماد کرد که کیفیت این آزمون­ها در سطح مطلوبی باشد. به بیانی دیگر، در فرایند طراحی سوالات امتحانی و تصحیح اوراق امتحانی ملاک­های علمی و اصول روان­سنجی رعایت شود. همچنین به دلیل هماهنگ بودن این امتحانات در سطح کشوری، صحت اجرا و امنیت آن نیز تضمین شود. به منظور برنامه ریزی، اتخاذ تصمیم در حدود اختیارات، اجرا، هماهنگی و نظارت بر حسن برگزاری امتحانات ستادی تحت عنوان ستاد امتحانات در سطح استان، شهرستان، منطقه، ناحیه برای انجام وظایف مورد نظر تشکیل می­گردد و افراد زیادی در قبل، حین و بعد از برگزاری این امتحانات درگیر هستند و انجام وظیفه ‌می‌کنند. همان­طور که حسنی و کیامنش (۱۳۸۸) نیز مطرح کرده ­اند، سازوکار امتحانات نهایی تمامی بخش­های آموزش و پرورش از وزارتخانه تا منطقه و مدارس را درگیر می­ کند. روشن است که همه این تشکیلات عریض و طویل که سراسر کشور را در بر ‌می‌گیرد، برای بالا بردن ضریب صحت اجرای امتحان است و با صحت نتایج آزمون و طراحی سوال کاملاً تفاوت دارد.