۲-۶-۱۱- نظریه گشتالت و شناخت گرایی

گونه‌ای دیگر از تبیین خلاقیت این است که، تفکر خلاق بازسازی گشتالت^[۹۵]‌ها یا الگوهایی است که از نظر ساختاری^[۹۶] ناقص هستند. تفکر خلاق معمولاً با وضعیتی مسأله دار شروع می‌شود که جنبه‌ای ناتمام است. شخص این مشکل را به عنوان یک کل در نظر می‌گیرد، سپس پویایی^[۹۷] خود مسأله نیروها و تنش‌های درون آن، خطوط فشار مشابهی را در ذهن به وجود می‌آورند. با دنبال کردن این خطوط فشار، راه حلی پیدا می‌کند که هماهنگی کل را به آن باز می‌گرداند. وی از طریق این فرایند، نوعی اشتیاق ذاتی یعنی گرفتن الگویی کلی و با گردانیدن نظم به آن را ارضاء می‌کند (فلدهوسن^[۹۸]، ۱۹۹۵). طبق نظریه شناختی، خلاقیت به عنوان یک روش تازه در حل مسائل جدید است، حل مسائلی که شخص برای آن جواب مشخص ندارد، یعنی قبلاً راه انجام آن را یاد نگرفته است. تأکید شناخت گرایی بر استفاده از تجربه های قبلی در یادگیری است در حالی که نظریه گشتالت آن را به طور کامل رد می‌کند. وایزبرگ^[۹۹] (۱۹۹۳) معتقد است خلاقیت همان افکاری است که ما هر روز از آن استفاده می‌کنیم. ما به راحتی می‌توانیم با بهره گرفتن از روش قدیمی‌چیز تازه ای تولید کنیم. شناخت گرایان و گشتالتی ها، فرایند تفکر خلاق را بر مبنای کل گرایی توصیف می‌کنند، در حالی که کل، تنهاوسیله ای برای تحقق خلاقیت می‌باشد. معمولاً درک کل موجب تفکر خلاق نمی‌شود، زیرا تفکر در نتیجه شناخت روابط در ارتباط با کل ایجاد می‌شود. به علاوه در بیشتر اوقات نیز بدون آنکه هنوز فرد، کل مسأله را در نظر داشته باشید موفق به تفکر خلاق با فرضیه‌ها و حدس‌های هوشمندانه ای می‌شود (حسینی، ۱۳۷۸) به طور خلاصه، نظریه گشتالت، آن نوع تفکر خلاق که فرد را وادار به پرسش سؤال‌های بکر می‌کند، تبیین نمی‌کند (فلدهوسن، ۱۹۹۵).

۲-۶-۱۲- دیدگاه گیلفورد نسبت به خلاقیت

به نظر گیلفورد (۱۹۸۷)، تفکر واگرا ویژگی مهم آفرینندگی است. در این نوع تفکر جواب قطعی وجود ندارد و تعداد زیادی جواب احتمالی ممکن است موجود باشدکه از نظر منطقی هر یک از آن ها درست است. گیلفورد برای تفکر واگرا ۸ عامل را ذکر می‌کند که عبارتند از:

1. 1. سیالی کلام^[۱۰۰] که توانایی تولید واژه هایی است که نیازهای نمادین معینی را بر طرف می‌سازد. برای اندازه گیری آن از شخص خواسته می‌شود فهرستی از واژه ها را با پیشوندهای معینی ارائه دهد.

1. 1. ایده پروری^[۱۰۱] که توانایی فراخوانی ایده های بسیار، در موقعیت‌های رها از محدودیت هاست و کیفیت پاسخ اهمیتی ندارد. برای سنجش این عامل از فرد خواسته می‌شود. فهرستی از کاربردهای یک شیء معمولی مانند آجر و روزنامه را ارائه می‌دهد.

1. 1. انعطاف پذیری خود جوش معنایی^[۱۰۲] که توانایی تولید ایده های گوناگونی است که شخص آزادی انجام آن را دارد. این توانایی را می‌توان ‌به این صورت سنجید که شخص بخواهند فهرستی از کاربردهای شیء معمولی را اریه می‌دهد، امًا این کاربرد ها، بر اساس تعداد موارد کاربرد‌های پیشنهادی محاسبه می‌شود.

1. 1. انعطاف پذیری خود جوش تصاویر^[۱۰۳]، با توانایی فهم تغییرات سریع، از نگاره‌های دیداری که قابل درک هستند تشکیل شده است.

1. 1. تداعی پروری^[۱۰۴] یعنی توانایی تولید واژه ها از حوزه یک معنی محوری، برای اندازه گیری این استعداد از فرد می‌خواهند تا فهرستی از مترادف‌های واژه معینی را فراهم سازد.

1. 1. تعبیر پروری^[۱۰۵]، توانایی نادیده گرفتن شکل مجموعه ای از خطوط، جهت دیدن شکل خطوطی دیگر است. مثل پیدا کردن چهره هایی که خطوط آن ها به عنوان بخشی از اشیاء بزرگتر، از این نظر پنهان شده‌اند.

1. 1. سیالی سازگاری نمادین^[۱۰۶] یعنی توانایی ساختار جدید موقعیت و یا مسأله، وقتی شخص با موضوعی نمادین سرو کار دارد. برای سنجش این توانایی از شخص خواسته می‌شود با برداشتن تعداد معینی از چوب‌های کبریت که مربع یا مثلث‌هایی را تشکیل می‌دهند، تعداد معینی مربع یا مثلث باقی می‌گذارد.

1. ابتکار که توانایی ارائه پاسخ‌های غیر معمول، دور از ذهن یا زیرکانه است.

۲-۶-۱۳- کوشلر^[۱۰۷]

کتاب آرتور کوشلر (۱۹۶۴) به نام «کنش آفرینش^[۱۰۸]» جاه طلبانه ترین تلاش است که تا کنون برای جمع‌ آوری یافته های علوم مختلف و شهر ساختن آن ها در نظریه های متعددی از خلاقیت انجام است وی در کتاب خود بر آن است که نظریه خود را ‌در مورد ماهیت خلاقیت به صورتی که در شوخ طبعی و عملی ابراز می‌شود، تألیف کند و آخرین نتایج روان شناسی فیزیولوژیک، عصب شناسی، ژنتیک و برخی علوم دیگر را در آن منظور کند. ایده اصلی او این است که تمامی‌فرایند‌های خلاق الگوی مشترکی دارند که وی آن را ارتباط دو وجهی^[۱۰۹] می‌نامد و آن پیونددادن سطوح تجربه های بی ارتباط قلبی با مبنای داوری است. فرد موقع تفکر خلاق همزمان، به بیش از یک زمینه تجربی می‌اندیشد؛ حال آنکه در تفکر معمولی، راه هایی را دنبال می‌کند که تداعی آن ها گذشته را در بر می‌گیرد. (نلر، به نقل از مسدود، ۱۳۸۰). بنابر نظر کوشلر هر الگویی از اندیشه و یا رفتار توسط مجموعه ای از قواعد^[۱۱۰] (یا رمز^[۱۱۱]) کنترل می‌شود که یا ذاتی هستند و یا آموخته شده اند. در عین حال، این الگو دارای انعطاف پذیری معینی است تا بتواند به طور گزینشی، گستره ای از شرایط محیط، واکنش نشان دهد. (کفایت، ۱۳۷۴). نتیجه ای که از این مباحث به دست می‌آید این است که با وجود نبودن نظریه ای قطعی در زمینه خلاقیت، باید با بنش ناشی از نظریه هایی موجود راه حلی پیدا کنیم. برای تبیین متافیزیکی وگهانی خلاقیت ممکن است از فیلسوفان نظریه ی تکاملی مثل وایت، برای تبیین نقش ناخودآگاه در خلاقیت از فروید، برای آگاهی از این که خلاقیت تا چه اندازه پاسخی به محیط خارج ما است از نظریه اسکاکتل استفاده می‌کنیم. بهترین تلاش تا زمان حال ‌در مورد خلاقیت در کل شخصیت را راجرز انجام داده است. در مجموع خلاقیت از شیوه های فرزند پروری والدین، ایجاد امکانات محیطی و نوع آموزش‌ها و میزان پذیرش آن توسط آموزش و پرورش رسمی‌ایجاد می‌شود.

۲-۷- فرایند خلاقیت

درباره اینکه برای شکل گیری فکر خلاق یا رفتار خلاقانه چه مراحلی باید طی شود نظرات ودیدگاه‌های مختلفی وجود دارد که در اینجا به چند مورد از آن ها اشاره خواهیم کرد.سلوی^[۱۱۲](۲۰۰۷) وگریورز^[۱۱۳]و نکا^[۱۱۴] (۲۰۰۳) از جمله نخستین نظریه پردازانی هستند که خلاقیت را به صورت فرآیندی چند مرحله ای تشریح کردند. آن‌ ها معتقدند که شکل گیری تفکر خلاق شامل چهار مرحله دارد:

1. 1. آمادگی^[۱۱۵]

1. 1. نهفتگی^[۱۱۶]

1. 1. اشراق ^[۱۱۷]

1. اثبات^[۱۱۸]

۲-۷-۱- مرحله آمادگی

برای ارائه یک نظریه تازه یا یک اثر هنری لازم است بر مقدمات کار مسلط بود و از یک نوع آمادگی کلی در زمینه‌های مختلف برخوردار شد. علاوه بر این آمادگی عمومی، یک نوع آمادگی خاص نیز ضرورت دارد. منظور از این آمادگی، بررسی و جستجو، مطالعه و جمع‌ آوری مدارک درباره موضوع مورد نظر است. یکی از روش‌های مفید در این زمینه مطالعه عقاید و نظریه های دیگران درباره آن موضوع است.

۲-۷-۲- مرحله نهفتگی (تکوین)