معادن………………………………………………………………………………………………………………………69

3-7 جمع بندی……………………………………………………………………………………………………………………………..69

فصل چهارم : تجزیه و تحلیل اطلاعات جهت مکان یابی پایگاه های پشتیبانی مدیریت بحران

4-1 مقدمه………………………………………………………………………………………………………………………………………72

4-2 معرفی پایگاه های پشتیبانی مدیریت بحران………………………………………………………………………….72

4-3 شناسایی معیارهای مؤثر در مکان یابی پایگاه های پشتیبانی مدیریت بحران…………………….73

4-3-1 معیار سازگاری…………………………………………………………………………………………………………………….75

4-3-1-1 کاربری مسکونی……………………………………………………………………………………………………………..76

4-3-1-2 بیمارستان……………………………………………………………………………………………………………………….78

4-3-1-3 فضای سبز………………………………………………………………………………………………………………………80

4-3-1-4 کاربری فرهنگی……………………………………………………………………………………………………………..81

4-3-1-5 کاربری ورزشی……………………………………………………………………………………………………………….82

4-3-1-6 آتش نشانی……………………………………………………………………………………………………………………..82

4-3-1-7 آموزشی…………………………………………………………………………………………………………………………..84

4-3-2 معرفی زیرمعیارهای ناسازگار………………………………………………………………………………………………85

4-3-2-1 جایگاه توزیع بنزین و گاز……………………………………………………………………………………………….85

4-3-3 معیار دسترسی………………………………………………………………………………………………………………………..85

4-3-4 تراکم جمعیت…………………………………………………………………………………………………………………………87

4-3-5 مساحت کاربری……………………………………………………………………………………………………………………..88

4-3-6 گسل………………………………………………………………………………………………………………………………………88

4-4 معرفی سایر پایگاه‌های پشتیبانی مدیریت بحران……………………………………………………………………..90

4-4-1 هلال احمر……………………………………………………………………………………………………………………………..90

4-4-2 داروخانه…………………………………………………………………………………………………………………………………92

4-4-3 مرکز پلیس……………………………………………………………………………………………………………………………92

4-5 آماد ه سازی لایه‌های اطلاعاتی………………………………………………………………………………………………..93

4-6 وزن دهی به معیارها و زیر معیارها در مدل AHP…………………………………………………………………94

4-7 تشکیل ماتریس مقایسات زوجی معیارهای مکان یابی پایگاه های پشتیبانی مدیریت بحران

………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….95

4-8 تلفیق AHP با سیستم اطلاعات جغرافیایی( GIS) …………………………………………………………….100

4-9 جمع بندی……………………………………………………………………………………………………………………………..101

فصل پنجم : پاسخ به سؤالات پژوهشی، نتیجه گیری و ارائه ی پیشنهادات

5-1 مقدمه……………………………………………………………………………………………………………………………………..104

5-2 پاسخ به سؤالات پژوهشی………………………………………………………………………………………………………104

5-3 نتیجه گیری…………………………………………………………………………………………………………………………..106

5-4 پیشنهادات……………………………………………………………………………………………………………………………..111

ضمائم…………………………………………………………………………………………………………………………………………….113

منابع و مآخذ…………………………………………………………………………………………………………………………………….119

فهرست جداول

عنوان صفحه

جدول 3-1 معيارها و ضوابط مکان يابي مراکز امداد رساني…………………………………………………………………48

جدول 3-2 طیف درجه بندی در فرایند تحلیل سلسله مراتبی…………………………………………………………..52

جدول 3-3 محاسبه وزن ها در روش فرایند تحلیل سلسله مراتبی……………………………………………………..53

جدول 3-4 شاخص تصادفی بودن (R.I) ……………………………………………………………………………………………..54

جدول 3-5 نسبت جنسي در شهر سميرم (1385 – 1335) …………………………………………………………..66

جدول 3-6 توزیع جمعیت شاغل در بخش‌های مختلف اقتصادی در شهر سمیرم سال 1390……….67

جدول 4-1 شعاع دسترسی به تجهیزات مدیریت بحران……………………………………………………………………….73

جدول 4-2 معيارها و ضوابط مکان يابي مراکز امداد رساني…………………………………………………………………..74

جدول 4-3 ماتریس مقایسات زوجی معیارهای مکان یابی پایگاه های مدیریت بحران………………………95

جدول 4-4 ماتریس مقایسات زوجی زیر معیارهای معیار کاربری سازگار……………………………………………97

جدول 4-5 ماتریس مقایسات زوجی زیر معیارهای معیار کاربری ناسازگار…………………………………………98

جدول 4-6 ماتریس مقایسات زوجی زیر معیارهای معیار دسترسی ………………………………………………….98

فهرست نقشه ها

عنوان صفحه

نقشه 4-1 پراکندگی کاربری مسکونی در شهر سمیرم…………………………………………………………………64

نقشه 4-2 پایگاه‌های پشتیبانی مدیریت بحران شهر سمیرم……………………………………………………….66

نقشه 4-3 طبقه بندی خیابان ها در شهر سمیرم…………………………………………………………………………77

نقشه 4-4 طبقه بندی انواع تراکم ها در شهر سمیرم…………………………………………………………………..79

نقشه 4-5 مکان های پیشنهادی برای پایگاه های پشتیبانی مدیریت بحران شهر سمیرم……….92

(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

فهرست نمودارها

عنوان صفحه

نمودار 4-1 نمودار سلسله مراتبی پارامترهای قابل بررسی جهت مکان یابی پایگاه های پشتیبانی مدیریت بحران………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………75

نمودار 4-2 وزن نسبی معیارهای مکان یابی پایگاه هایپشتیبانی مدیریت بحران…………………………………96

نمودار 4-3 وزن نسبی زیر معیارهای معیار کاربری های سازگار……………………………………………………………97

نمودار 4-4 وزن نسبی زیر معیارهای معیار کاربری های ناسازگار…………………………………………………………98

نمودار 4-5 وزن نسبی زیر معیارهای معیار دسترسی …………………………………………………………………………..99

نمودار 4-6 وزن نهایی عناصر مکان یابی پایگاه های پشتیبانی مدیریت بحران………………………………….99

مقدمه

بلاياي طبيعي همواره به عنوان پديده اي طبيعي در طول حيات كره زمين وجود داشته و خواهند داشت. وقوع بلاياي طبيعي نظير سيل، زلزله، طوفان و غیره در اغلب موارد اثرات مخربي بر سکونتگاه‌های انساني و تلفات سنگيني بر ساكنان آن‌ها گذاشته‌اند. ساختمان‌ها و زیرساخت‌های اين گونه مناطق را نابود ساخته و پیامدهای ناگوار اقتصادي و اجتماعي بر شهرها و كشورها تحميل كرده است. با وجود پیشرفت­های علمی فراوان، هنوز بشر قادر به جلوگیری و مقاومت در برابر این رخدادهای طبیعی نیست (قنواتی و همکاران، 1388: 16). مدیریت بلایای طبیعی و توسعه پایدار، امروزه به عنوان موضوعی یکپارچه در نظر گرفته می­ شود. با توجه به محدود بودن منابع، توسعه واقعی بدون یکپارچگی با برنامه های کاهش بلایای طبیعی امکان پذیر نخواهد بود(هادیزاده، 1386: 29). زلزله بعنوان يك پدیده طبيعي به خودي خود نتايج نامطلوبي در پي ندارد. آنچه از اين پديده يك فاجعه مي‌سازد، عدم پيشگيري از تأثیر و عدم آمادگي جهت مقابله با عواقب آن است. بنابراين، يكي از ضروری‌ترین اقدامات به كارگيري “اصول مديريت بحران” است(شادی طلب،124:1371). اقدامات مدیریت بحران را می‌توان در سه بخش 1- پیشگیری 2- واکنش 3- بازسازی خلاصه کرد(درابک، 1383: 190) از همین رو عنوان مهم‌ترین بحث در استراتژی کاهش اثرات زلزله است(مك نامارا،689:1387). پایگاه های پشتیبانی مدیریت بحران به ویژه در شرایط بحرانی نقش بسیار مهمی را در سازماندهی و مدیریت بحران بر عهده دارند، لذا لازم است که با بررسی دقیق و مطالعه ای جامع، مکانی مناسب برای احداث این نوع از کاربری ها در سطح شهر سمیرم انتخاب گردد تا در جهت ارتقاء کارآمدی و بهره برداری از آن مؤثر واقع شود. در پهنه بندی خطر زمین لرزه در ایران، شهر سمیرم یکی از شهرهای ایران است که در جایگاه پهنه بندی با خطر نسبی بالایی قرار دارد. گسل شمال غربی – جنوب شرقی سمیرم در مجاورت بلافصل شهر قرار گرفته و در مناطقی نیز، شهر در امتداد این گسل بنا شده است(طرح جامع شهر سمیرم، 1379: 20).

هدف این پژوهش انتخاب مناسب ترين مكان جهت استقرار پايگاه هاي پشتيباني مديريت بحران در سطح شهر سمیرم می باشد.

فصل اول این مجموعه شامل طرح تحقیق می باشد. در این فصل به بیان مسأله، اهمیت و ضرورت تحقیق، اهداف، سؤالات پژوهشی، پیشینه و مشکلات و محدودیت های تحقیق پرداخته شده است. در فصل دوم مفاهیم و مبانی نظری موضوع ذکر شده است. در فصل سوم روش تحقیق استفاده شده در پژوهش و معرفی قلمرو پژوهش مورد بررسی قرار گرفته است. در فصل چهارم ضمن تجزیه و تحلیل و معرفی معیارهای مؤثر در مکان یابی این پایگاه‌ها به مکان یابی پایگاه های پشتیبانی مدیریت بحران در شهر سمیرم پرداخته شد و در نهایت در فصل پنجم پاسخ به سؤالات پژوهشی، نتیجه گیری و ارائه پیشنهادات صورت گرفته است.

فصل اول

طرح تحقیق

1-1 بیان مسأله

حوادث یا مخاطرات طبیعی پدیده هایی هستند که همه ساله در گوشه و کنار جهان رخ می دهند و تبعات زیانباری را به همراه دارند و انسان در وقوع آن نقشی ندارد ولی در کنترل و ایجاد راهکار‌هایی جهت به حداقل رساندن آسیب‌های مادی و معنوی آن نقش به سزایی دارد. مخصوصا در دنیای کنونی که جبر‌گرایی محیطی تقریبا مردود شناخته شده و تمامی انسان‌ها به سوی امکان‌گرایی روی آورده‌اند. انسان‌ها و دستاورد‌های علمی و همچنین نیروی عقلانی او می‌تواند اثرات حاصل از این مخاطرات را به حداقل ممکن برساند.

از این رو کشور ایران جزء یکی از کشورهای بلاخیز دنیا به شمار می رود. همانطور که آمار‌ها نشان می‌دهد از 40 نوع بلایای طبیعی که در جهان رخ می دهد، 31 مورد آن در ایران به وقوع می پیوندد. وجود چنین بلایای طبیعی در کشور باعث شده که ایران جزء 10 کشور نخست در زمینه ی بلاخیزی باشد. این خود عاملی برای تلاش بیشتر در جهت دستیابی عملی به روش‌ها و راهکار‌هایی منسجم جهت مقابله و برخورد منطقی در به حداقل رساندن ابعاد فاجعه آمیز چنین رخداد‌‌هایی است (شجاع‌عراقی و همکاران،42:1390).

به طور طبیعی اولین اقدام انسان در برخورد با بحران و سوانح عبارت است از نجات و کاهش اثرات واقعه که با وجود زمان بسیار کم نیاز به واکنش سریع دارد، واکنش سریع که بخش بسیار مهم مدیریت بحران را تشکیل می دهد.شامل شناسایی، ارزشیابی، تصمیم گیری و اقدامات اضطراری موقت می باشد که تمام مراحل این واکنش در زمان بسیار کوتاه حتی گاهی در چند ساعت صورت می گیرد (فرجی و قرخلو، 144:1388). بنابر این آمادگی و شناخت بحران یکی از وظایف مدیریت است اما از آن مهم تر، پیش بینی و قدرت نگاه به آینده آن، این بحران خواهد بود که چون طوفانی ما را به هر سو که خواهد می کشاند( رودینی، 66:1383).

با توجه به مسائلی که گفته شد، يكي از وظايف اساسي و مهم برنامه ريزان شهري و ناحيه اي، تخصيص زمين به كاربري هاي گوناگون شهري با توجه به نقش و كاركرد شهر، اقتصاد شهر و همچنين تاثير عوامل متقابل كاربري ها بر يكديگر است (آل شيخ و حسینیان، 2:1385)، موضوع مكان يابي بهينه اين پايگاه ها با در نظر گرفتن پارامتر ها و عوامل موثر مكاني در اين پژوهش، مورد توجه قرار گرفته است.

در نتیجه انتخاب مکان مناسب برای استقرار پایگاه های پشتیبانی مدیریت بحران، مطالعه و بررسی همه جانبه ای را می طلبد، زیرا احداث پایگاه های مذکور در موقعیت های مناسب، سبب افزایش کارایی و بهره وری بیشتر آن در جهت دستیابی به اهداف مورد نظر بخصوص در شرایط بحرانی می باشد.

وجود گسل شمال غربی جنوب شرقی که در شمال شهر سمیرم واقع شده است وجود این پایگاه ها را الزامی نموده است چون شهر سمیرم دارای محله هایی با بافت های فرسوده ای می باشد که بازسازی و احیای این بافت اولویت نخست مدیریت بحران این شهر می باشد. چون برخی منازل این بافت با یک تکان شدید فرو می ریزد ( طرح جامع شهر سمیرم، 1379: 15). بنابراین توجه به این امر مطالعات همه جانبه ای را می طلبد.

این پژوهش به دنبال سؤالات زیر است:

1- آیا مکان یابی مراکز امداد و نجات در شهر سمیرم طبق ضوابط مکانیابی و شهرسازی می باشد؟

2- مناسب ترین مکان برای ایجاد پایگاه های پشتیبانی مدیریت بحران در شهر سمیرم کجاست؟

1-2 اهمیت و ارزش تحقیق

مکان‌یابی از جمله تحلیل های مکانی است که تأثیر فراوانی در کاهش هزینه های ایجاد و راه اندازی فعالیت های مختلف دارد، به همین دلیل یکی از مراحل مهم و اثر گذار در پروژه های اجرایی به شمارمی رود ( شجاع عراقی و همکاران، 1390: 42).

مکان های نهایی باید حتی الامکان همه شرایط و قیود مورد نیاز را ارضاء نمایند. بدین ترتیب عدم بررسی این شرایط و قیود قبل از اجرای چنین پروژه هایی، نتایج نامطلوب فراوانی به دنبال خواهد داشت. برای اجرای یک مکان یابی موفق، لازم است کلیه ی عوامل مؤثر در سطح منطقه مطالعاتی بررسی شود و مکان های مناسب در قالب خروجی فرایند مکان یابی در اختیار مدیران و تصمیم‌گیرندگان نهایی قرار گیرد. این افراد نیز بر اساس سیاست های موجود و اولویت های هر یک از نتایج، گزینه های مناسب را انتخاب می‌کنند ( مهدی پور و مسگری، 1386: 2).

کارشناسان زلزله معتقدند که کشور ایران از مستعد ترین کشورهای زلزله‌خیز دنیا محسوب می شود، به طوری که نواحی با خطر ناچیز بسیار کم بوده و بخش وسیعی از کشور را پهنه های با خسارت زیاد تشکیل می دهد.

بر پایه ی آمار رسمی 45 سال گذشته، شش درصد از تلفات جانی کشور ناشی از زلزله بوده است. بررسی آمار زلزله های با بزرگی بیش از 6/4 ریشتر حاکی از آن است که در یکصد سال گذشته، حدود چهل زمین لرزه در ایران رخ داده است. بنابراین باید توجه داشت که در کشور ما به طور متوسط هر 5/2 سال یک زمین لرزه ی شدید یا خیلی شدید رخ میدهد ( پورکرمانی، 1377: 15).

کشور ما نیز از این نظر جزء ده کشور آسیب پذیر از بلایای طبیعی جهان به شمار می آید چرا که طی 90 سال اخیر 1200000 نفر از هموطنانمان بر اثر آن جان خود را از دست داده اند. و در این بین بیشترین تلفات انسانی (76%) ناشی از زلزله بوده است (جمعیت هلال احمر جمهوری اسلامی ایران، 1383: 1 ). اما زلزله یک پدیده ی طبیعی همانند سایر پدیده های طبیعی نظیر سیل و طوفان و … است که در تبدیل آن به فاجعه، آسیب پذیری مجتمع های مسکونی نقش بسزایی دارد (فلاحتی، 1383: 5).

چنانچه مدتی قبل از زلزله ی بم، زلزله ای هم‌ریشتر با آن در شهرهای آمریکایی رخ داده و تنها 15 نفر کشته و 200 نفر زخمی شدند و حجم محدودی تخریب بر جای گذاشته است. اما زلزله ی بم در سال 1382، 42000 نفر کشته و چندین برابر زخمی و 80 درصد تخریب ساختمان ها را بر جای گذاشته است ( سازمان نظام مهندسی کشور، 1382: 67).

عوامل متعددی در این امر دخالت دارند، وجود زمینه های لرزه خیزی ناشی از موقعیت زمین شناسی، وجود گسل های فراوان در بطن و حاشیه ی شهرها و … ، همگام با عوامل انسانی متعدد نظیر جمعیت شهری، افزایش مسکن کم دوام شهری، شهرسازی نامناسب با بحران زلزله، همگی قابلیت لرزه پذیری شهرها را افزایش داده است تا جایی که 90 درصد شهرهای کشور در برابر یک زلزله ی 5/5 ریشتری آسیب پذیر گشته اند( عکاشه، 1383: 495). به گونه ای که با وقوع زلزله ای نسبتا شدید در یک شهر تحت شرایط فوق، پدیده ی طبیعی به فاجعه تبدیل و آثار و تلفات سنگینی را به بار می آورد. اولین اقدام دولت ها در شرایط بحرانی زلزله ( مراحل او لیه)، اعزام نیروهای رسمی به مناطق به مناطق آسیب دیده و امداد رسانی به آنهاست، اما کشورها در این زمینه حکایت از آن دارندکه فعالیت ها و اقدامات دولت ها و نیروهای رسمی در لحظات اولیه ی وقوع زلزله به تنهایی از کارآمدی لازم بر خوردار نبوده است، چنانچه در زلزله ی بم نیروهای هلال احمر 2 ساعت بعد از وقوع زلزله در محل حضور یافته، 34 تیم امداد و نجات خارجی نیز قادر به نجات جان 32 نفر از حادثه دیدگان شدند ( جمعیت هلال احمر، 1383: 11).

مطابق سرمایه ی انسانی در اقتصاد، جمعیت و مردم یک کشور از همه ی سرزمین ها، کارخانه ها و دیگر تأسیسات در تصرف کشور با ارزش تر می باشند. مردم، یک کشور را بعد از خرابی و ویرانی بازسازی و آباد می کنند، لذا حفاظت از مردم یک کشور برای امنیت اقتصادی آن کشور اهمیت فراوانی دارد. کاهش وحشت و تردید مردم از طریق دفاع غیر نظامی، کیفیت زندگی مردم را بالا می برد و مزایای اقتصادی زیادی دارد ( رضازاده خویی، 1382: 5).

در پهنه بندی خطر زمین لرزه در ایران، شهر سمیرم یکی از شهرهای ایران است که در جایگاه پهنه بندی با خطر نسبی بالایی قرار دارد. گسل شمال غربی – جنوب شرقی سمیرم در مجاورت بلافصل شهر قرار گرفته و در مناطقی نیز، شهر در امتداد این گسل بنا شده است. البته در طول تاریخ زلزله ی بزرگی در این شهر به ثبت نرسیده است ولی لزوم این پایگاه ها به شدت احساس می شود.

موقعیت کشور ما چه از نظر زمین لرزه و چه از نظر تغییرات بارش و دما و پدیده های ناشی از آنها نگران کننده بوده و به عنوان دهمین کشور بلاخیز دنیا معرفی شده است. طی 90 سال اخیر، 120 هزار نفر از هموطنان ما بر اثر بلایای طبیعی کشته شده اند ( 76% بر اثر زلزله، 6% بر اثر سیل، 18% بر اثر سایر بلایا ) ( اژدر، 1385: 203).

با توجه به اینکه پایگاه های پشتیبانی به ویژه در شرایط بحرانی نقش بسیار مهمی را در سازماندهی و مدیریت بحران بر عهده دارند، و همانگونه که تاکنون پژوهشی در این ارتباط در شهر سمیرم انجام نشده است و با استناد به اینکه شهر سمیرم از موقعیت لرزه پذیری نسبتاً بالایی برخوردار است، لذا لازم است که با بررسی دقیق و مطالعه ای جامع، مکانی مناسب برای برای احداث این نوع از کاربری ها در سطح شهر سمیرم انتخاب گرددتا در جهت ارتقاء کارآمدی و بهره برداری از آن مؤثر واقع شود. از این جهت در این پژوهش، بررسی و شناسایی عوامل مؤثر بر مکان گزینی پایگاه ها و انتخاب روشی مناسب و مبتنی بر یافته ها و ابزار علمی، مورد توجه قرار گرفته و از سیستم اطلاعات جغرافیایی به عنوان ابزاری توانمند در مدیریت و تجزیه و تحلیل داده های مکانی، استفاده شده است.

1-3 پیشینه تحقیق

– دیوید اِونانس^[1]1 (2004)، در پژوهشی، نقش GIS را در مدیریت بحران حوادث مترقبه با فعالیت‌های سازمان آتش نشانی تعیین کننده دانستند و اظهار داشتند علاوه بر این که GIS می تواند در کاهش خسارات در زمان قبل از وقوع حادثه با مکان یابی بهینه ترین مکان ها برای احداث ایستگاه ها مؤثر باشد می تواند کارایی بالایی نیز در حین امداد‌‌رسانی ایفا نماید (Evans, 2004: 17).

– پژوهشی در آمریکا با عنوان ” مدلی بر پایه GIS برای تعیین مکان مناسب پناهگاه هایی برای تخلیه فوری ” توسط بانداناکار^[2] و میکائیل ای هادسون^[3] (2008) در ایالت فلوریدا اشاره نمود. هدف اصلی در این تحقیق، مشخص کردن پناهگاه های موجود و مکان هایی با قابلیت پناهگاهی ( مدرسه، دانشگاه ها، کلیسا‌ها، و مراکز عمومی) بر اساس مناسب بودن و در دسترس بودنشان است. این مطالعه برای به دست آوردن مدل نهایی، از تلفیق دو روش بر اساس ترکیب خطی وزین و تکنیک نمایش موقت/ شکست در 17 ناحیه فلوریدای جنوبی به اجرا در آمد. نتیجه حاصل از این تحقیق مبین آن است که 48 درصد از پناهگاه‌های موجود در مناطق نامناسب واقع شده است و بدین ترتیب 52 درصد از مکان‌های با قابلیت پناهگاه‌های موجود در مناطق مناسب قرار دارند. برای 15 پناهگاه موجود در مناطق نامناسب هیچ پناهگاه یا مکانی با قابلیت مناسب بالا یا متوسط، تا فاصله 10 مایلی وجود ندارد (B.Kar, M.E Hodgson, 2008: 1-15).

– اجاق و همکاران (1382) در مقاله ای با عنوان استفاده از منطق فازی و روش تحلیل سلسله مراتبی در تعیین مکان بهینه استقرار ایستگاه‌های امداد رسانی پس از وقوع بحران به معرفی پارامترهای مؤثر در تحقیق پرداخته و سپس با تعریف توابع خطی و میله ای عضویت فازی در نرم افزار Arc GIS نقشه های فازی مربوط به هریک را بدست آورده، و در آخر نتیجه نهایی را با بهره گرفتن از روش تحلیل سلسله مراتبی، بهترین مکان از بین مناطق مجاز انتخاب کردند.

در خصوص مكان‌يابي پايگاه‌هاي پشتيباني مديريت بحران در سطح تهران براي اولين باردر سال 1383، مطالعه اي توسط كارشناسان سازمان پيشگيري و مديريت بحران شهر تهران كه خود متولي اين امر بوده اند، به منظور پياده‌سازي پايگاه‌ها در مناطق 22 گانه شهرداري تهران صورت گرفته است (گزارش سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران،1383).

– زبردست و محمدي (1384) مقاله ای با عنوان “مكان يابي مراكز امداد رساني در شرايط وقوع زلزله با بهره گرفتن از GIS و روش ارزيابي چند معياري AHP ، انجام داده اند که در این پژوهش با بهره گرفتن از روش AHP به مکانیابی مراکز امداد رسانی (جهت انجام عملیات نجات در شرایط وقوع زلزله) در منطقه 11 شهرداری تهران و تعیین میزان آسیب پذیری آن در مقابل زلزله احتمالی، پرداخته شده است.

– صمدزادگان و دیگران(1384) در مطالعه ای با عنوان مكان يابي اسكان موقت به منظور مديريت حوادث غيرمترقبه بر مبناي بكارگيري سيستم هاي اطلاعات مكاني (GIS) هوشمند از سیستم اطلاعات مکانی مبتنی بر منطق فازی، که قابلیت های متعدد آنها در حل مسائل پیچیده مکانی به اثبات رسیده، به منظور تصمیم گیری جهت مکان‌یابی استفاده شده است. عوامل تأثیر گذار در این تحقیق: فاصله از مراکز درمانی (بیمارستان ها، درمانگاه ها، اورژانس)، فاصله از ایستگاه های تقلیل فشار گاز و برق، فاصله از ایستگاه ها و مراکز آتش نشانی، فاصله از پمپ بنزین و گاز، ارتفاع ساختمان ها و مساحت فضای سبز در نظر گرفته شده است.

– اسلامي (1385) نيز پژوهشي با عنوان “مكان يابي مراكز امداد و اسكان ” در منطقه يك شهرداري تهران به منظور تعيين مكان هاي مناسب براي استقرار مراكز امداد رساني پس از وقوع بحران به ويژه (زمين لرزه) ارائه کرده است. اسلامي در اين پژوهش معيار هاي مكان‌يابي مراكز امداد و اسكان را مشتمل بر چهار شاخص ايمني، كارايي، اثر بخشي و مجهز بودن مي داند. وي عناصري چون خطرات طبيعي، كانون هاي خطرساز انسان، شبكه معابر، آسيب‌پذيري حوزه‌ها ، نزديك بودن به پهنه هاي داراي بناهاي اسكان دسته‌جمعي، مناسب بودن زمين، نزديك بودن به مراكز درماني، ايستگاه هاي آتش نشاني و مراكز نظامي و انتظامي را بر اساس شاخص ها تقسيم بندي كرده و سپس با در نظر گرفتن استانداردهايي متعارف براي لايه هاي اطلاعاتي و با بهره گيري از سيستم اطلاعات جغرافيايي، بهترين مكان ها را براي استقرار مراكز امداد و اسكان تعيين نموده است.

– شیرانی و دیگران (1385) در زمینه ی بررسی روش های پهنه بندی خطر زمین لغزش در پادنای علیای سمیرم مطالعه ای انجام داده اند. ابتدا بوسيله عکس هاي هوايي، نقشه‌هاي زمين شناسي موجود و بررسي هاي ميداني، نقشه پراکنش زمين لغزشها در حوضه رودخانه ماربر به وسعت 800 کيلومتر مربع واقع در جنوبي ترين قسمت استان اصفهان تهيه گرديد. سپس با بهره گرفتن از ساير منابع اطلاعاتي نظير نقشه هاي موضوعي موجود، اقدام به بررسي و تعيين عوامل موثر در لغزش (8 عامل) و نقشه هاي لازم در مقياس 1:50000 گرديد. به منظور بالا بردن دقت، سرعت و سهولت آناليز، تمامي اطلاعات مکاني و توصيفي وارد سيستم GIS، گرديد. پس از تهيه لايه هاي اطلاعاتي مورد نياز، با بهره گرفتن از پارامترهاي موثر در لغزش، اقدام به تهيه نقشه هاي پهنه بندي خطر لغزش در چهار روش آماري نموده و سپس مورد ارزيابي قرار گرفتند. با توجه به شاخص به دست آمده و مقايسه نقشه پراكندگي لغزش با نقشه پهنه بندي خطر زمين لغزش حاصل هر يك از روش‌ها در محيط GIS، مشخص گرديد.

– عسگری و همکاران (1385) در مقاله ای تحت عنوان بررسی کارکرد خدمات شهری در مدیریت بحران و سوانح پرداخته و با بهره گرفتن از فن آوری های نوین اطلاعاتی نظیر سیستم اطلاعات جغرافیایی تحلیل های لازمه را انجام داده و به منظور نشان دادن ابعاد مختلف آن نمونه هایی از تحلیل هایی که بر روی مناطقی از شهر تیریز صورت گرفته است را نیز ارائه نموده اند.

– نادری (1389) در مطالعه ی با عنوان ” تحلیل جغرافیایی خدمات شهری سمیرم با بهره گرفتن از سیستم اطلاعات جغرافیایی” کاربری های شهر را تعیین کرده و با بهره گرفتن از GIS به تحلیل آن ها پرداخته و سرانه ها و تراکم ها ، کمبود و مازاد آنها را محاسبه و با میزان های استاندارد مقایسه کرده است.

– هادیانی و کاظمی زاد (1389) در پژوهشی به مکانیابی ایستگاه‌های آتش‌نشانی با بهره گرفتن از روش تحلیل شبکه و مدل AHP، در شهر قم پرداخته اند و به این نتیجه رسیده اند که الگوی پراکنش ایستگاه های آتش نشانی شهر قم در وضع موجود از الگوی مناسبی برخوردار نمی باشد و پراکندگی واحدهای خدماتی از جمله ایستگاه های آتش نشانی با کمبود روبرو است.

– شجاع عراقی و همکاران (1390) در مقاله ای با عنوان مکان یابی بهینه پیایگاه های پشتیبانی مدیریت بحران با بهره گرفتن از سیستم اطلاعات جغرافیای در منطقه 6 تهران، به شناسایی و بررسی عوامل مؤثر بر مکان گزینی پایگاه ها پرداخت. پس از گردآوری و آماده سازی لایه ها، نقشه های فاکتور فازی تهیه گردید و سپس وزن‌دهی پارامتر ها با بهره گرفتن از تحلیل سلسله مراتب، انجام گرفت. در مرحله ی بعدی لایه های اطلاعاتی بر مبنای مدل های همپوشانی شاخص و فازی با یکدیگر تلفیق و در نهایت از ترکیب نتایج حاصل از این مرحله گزینه هایی به عنوان مکان مطلوب، معرفی شدند.

داداش پور و همکاران (1391) در مقاله ی خود تحت عنوان تحلیل فضایی و مکانیابی مراکز اسکان موقت با بهره گرفتن از تلفیق فرایند تحلیل شبکه ای (ANP) و سامانه اطلاعات جغرافیایی به معرفی دیدگاه ها و متغیرهای تأثیر گذار در عرصه ی مسکن و سر پناه پس از سانحه، به کاربرد این مدل در منطقه 16 تهران اشاره نموده است. ونتیجه گیری شد که از میان شاخص های مطالعه شده 3 شاخص میزان سرانه خدماتی، هزینه تملک و کاربری وضع موجود بیشترین و سه شاخص میزان مجاورت با حریم معابر محورهای ارتباطی، صنایع آلاینده و حریم خطوط فشار قوی کمترین میزان اهمیت را در فرایند گزینش مکان برای سکونت دهی افراد بی خانمان به خود اختصاص می دهند، و در آخر دو بوستان بعثت و بهمن مناسب ترین مکان برای استقرار سایت های اسکان موقت شناسایی گردید.

پژوهش حاضر با هدف مکانی یابی پایگاه های پشتیبانی مدیریت بحران در شهر سمیرم انجام شده است. این پژوهش تفاوت و تشابهاتی با موارد بالا دارد. تعدادی از معیارهای اعمال شده تقریباً مشابه معیارهای استفاده شده در کارهای دیگران بود ولی از لحاظ روش و مکان مورد مطالعه تفاوت ‌هایی با کارهای مشابه انجام شده دارد.

1-4 اهداف تحقیق

از آنجا که پژوهش علمی با ظهور مسأله یا مجهولی در ذهن محقق شروع می شود، هدف اصلی تحقیق علمی را باید معلوم کردن آن مجهول و به عبارتی حل مسأله و پاسخ یافتن برای آن دانست. اما پژوهش علمی، یک هدف اولیه و یک هدف غایی دارد. هدف اولیه ی محقق روشن کردن مسأله ی خاصی است که با آن روبرو شده است، ولی هدف غایی او دستیابی به معلوم کلی و به عبارتی قضایای علمی کلی است که خصلتی جهان شمول دارد (حافظ نیا، 1387:16).

با توجه به موضوع این تحقیق اهداف زیر دنبال می شود:

1-4-1 هدف کلی

– انتخاب مناسب ترين مكان جهت استقرار پايگاه هاي پشتيباني مديريت بحران در سطح شهر سمیرم.

1-4-2- اهداف جزیی

– ارائه الگويي مناسب جهت مكان گزيني بهينه پايگاه هاي پشتيباني مديريت بحران .

– استفاد ه از قابليت هاي سيستم اطلاعات جغرافيايي جهت دستیابی به الگوی مناسب مکان یابی پایگاه های پشتیبانی مدیریت بحران.

1-5 سؤالات پژوهشی

1- آیا مکان یابی مراکز امداد و نجات در شهر سمیرم طبق ضوابط مکانیابی و شهرسازی می باشد؟

2- مناسب ترین مکان برای ایجاد پایگاه های پشتیبانی مدیریت بحران در شهر سمیرم کجاست؟

1-6 روش تحقیق

پژوهش حاضر به لحاظ هدف از نوع کاربردی است که با بهره گرفتن از روش توصیفی تحلیلی صورت گرفته است. در این پژوهش ابتدا با بهره گرفتن از مطالعات کتابخانه ای و بهره گیری از نظرات کارشناسان و متخصصین امر در زمینه مدیریت بحران عوامل و پارمترهای موثر در مکان یابی مراکز امداد رسانی در هنگام وقوع بحران شناسایی شد. سپس برای تعیین اهمیت و ارزش هر یک از معیارها و عناصر موثر در تصمیم از مدل AHP استفاده شده که پرسشنامه ای طراحی و در بین کارشناسان و متخصصین توزیع گردید. در مرحله بعد با بهره گرفتن از روش فرایند تحلیل سلسله مراتبی و نرم افزار Expert Choice وزن هر یک از عناصر تصمیم تعیین شد. سپس با بهره گرفتن از روش میدانی نقشه های محدوده مورد مطالعه ضمن به روز رسانی تهیه گردید. در مرحله بعد کلیه لایه های اطلاعاتی به رستر تبدیل شدند. سپس با توجه به نوع لایه و ضوابط مربوط به هر لایه، لایه ها با بهره گرفتن از ابزار distance آماده سازی شدند. لازم به ذکر است ابزار distance برای لایه های که از نوع فاصله بودند به کار رفته است. سپس تمامی لایه ها براساس ضوابط و قوانین مربوط به خود با بهره گرفتن از ابزار Reclassify به طور مجدد طبقه بندی شدند. در نهایت با بهره گرفتن از روش Index overlay لایه ها با یکدیگر ترکیب شدند.

1-7 کاربرد نتایج تحقیق

• استانداری اصفهان
• سازمان مسکن و شهرسازی اصفهان
• فرمانداری سمیرم
• شهرداری سمیرم
• سازمان مسکن و شهرسازی سمیرم
• سازمان حفاظت محیط زیست سمیرم
• مهندسین مشاور سمیرم
• دانشجویان، محققان و دانش پژوهان رشته های مختلف مرتبط با شهر

1-8 مشکلات تحقیق

• به روز نبودن اطلاعات و آمارهای موجود
• عدم وجود شاخص ها و استانداردهای مدون و بومی شده برای کاربری ها و متغیرهای این پژوهش
• عدم همکاری سازمان ها و پرسنل سازمان ها
• عدم وجود منابع کافی در رابطه با موضوع
• عدم وجود امکانات و بودجه لازم
• ناآشنایی مسؤلان و مدیران شهری نسبت به موضوع

فصل دوم

مبانی نظری تحقیق

2-1 مقدمه

امروزه یافتن مکان مناسب برای ایجاد یک فعالیت در حوزه ی جغرافیایی معین جزء مراحل مهم پروژه های اجرایی در سطح کلان می باشد. مکان های نهایی باید حتی الامکان همه ی شرایط و قیود قبل از اجرای پروژه ها را داشته باشند، در غیر این صورت نتایج نامطلوب فراوان به دنبال خواهد داشت. با توجه به مطالب فوق، اجرای صحیح، دقیق و همه جانبه مکان یابی در پروژه ها از اهمیت و ضرورت بالایی برخوردار است. براین اساس مدل های مختلفی بدین منظور مطرح گردیده که هدف همه آنها نظم بخشیدن به مراکز خدماتی و فراهم آوردن شرایط مناسب برای شهروندان است. در این پژوهش از مدل AHPبرای وزن دهی به معیارها استفاده شده است. از آنجا که مکان یابی دارای ماهیت مکانی است سیستم اطلاعات مکانی به عنوان ابزار توانمند مدیریت و تجزیه و تحلیل های مکانی، محیط مناسبی برای نیل به اهداف فوق محسوب می شود. اگر این مدل‌ها در تحلیل مکانی GIS به کار گرفته شوند می توان به طور جامع‌تر و فراگیر تر از دانش افراد خبره در تحلیل استفاده نمود، به عبارت دیگر استفاده از مدل های تصمیم گیری و دانش کارشناسان به افزایش توانایی GIS و کمک به اتخاذ تصمیمات مکانی خواهد انجامید (مهدی پور و مسگری، 1386: 2).

در این فصل ضمن ارائه ی تعاریف و مفاهیم مرتبط با موضوع، به معرفی نظریه ها و مدل های مختلفی که در رابطه با مکانیابی مطرح گردیده، پرداخته شده است.

2-2 تعاریف

2-2-1 خطر

خطر منبعی است که توانایی آسیب به افراد، خسارت به اموال و یا محیط زیست را دارد ( والث، 1379: 80). خطر عبارت است از جریان یا واقعه ای که به طور بالقوه، توان ایجاد خسارت را دراد، یعنی منبع خطر (اسمیت، 1996: 5). در این پژوهش خطر را زلزله معرفی کرده ایم.

خطر طبیعی، پدیده ای طبیعی است که در محدودۀ سکونت بشر اتفاق افتاده، زندگی او را مورد تهدید قرار می دهد و ممکن است باعث وقوع بلایایی گردد. این قبیل خطرات به علل زیست شناختی، آب و هواشناختی، یا فرآیندهایی از این دست، در محیط طبیعی به وجود می آیند (زنگی آبادی و دیگران، 1391: 27).

2-2-3 بحران

بحران حادثه ای است که در اثر رخدادها و عملکردهای طبیعی و انسانی به طور ناگهانی به وجود می آید. مشقت و سختی و خسارت را به یک مجموعه یا جامعه انسانی تحمیل می کند و برطرف کردن آن نیاز به اقدامات و عملیات اضطراری و فوق العاده دارد.

طبق تعریف سازمان بهداشت، بحران عبارت است از درهم ریختگی شدید زیست محیطی و روانی – اجتماعی که بسیار فراتر از ظرفیت انطباقی جامعه مبتلا به آن است (میرجلیلی،77:1388).

2-2-4 مدیریت بحران

مدیریت بحران فرایند عملکرد و برنامه ریزی مقامات دولتی و دستگاه های اجرایی دولتی و عمومی است که با مشاهده، تجزیه و تحلیل بحران‌ها، به صورت یکپارچه، جامع و هماهنگ با بهره گرفتن از ابزارهای موجود تلاش می کنند از بحران‌ها پیشگیری نمایند یا در صورت بروز آنها در جهت کاهش آثار، آمادگی لازم، امدادرسانی سریع و بهبود اوضاع تا سطح وضعیت عادی تلاش نمایند(میرجلیلی، 1388 :86). مدیریت بحران در برگیرندۀ عملیات و اقدامات پیوسته و پویاست و به طور کلی بر اساس تابع کلاسیک مدیریت ( برنامه ریزی، ساماندهی، تشکیلات، رهبری و کنترل) در مواقع بحرانی استوار است (پورمحمد وهوشمند مروستی، 1383: 13).

مدیریت بحران، نظام و سیستمی است منسجم با بهره گیری از علوم، فن‌آوری، برنامه‌ریزی و مدیریت برای مقابله با حوادثی که منجر به کشته شدن تعداد زیادی از انسان‌ها، تخریب و آسیب‌دیدگی کلی به اموال مردم و مختل شدن و بر‌هم خوردن زندگی اجتماعی می شوند (رضایی و دیگران، 1390: 85).

2-2-5 واکنش بحران

عبارت است از مجموعه عملیاتی که به وسیله مردم یا ساز مان های دولتی، خصوصی و مردمی در مقابل با بحران جهت تقلیل خسارات و ضایعات، نجات افراد، عادی سازی شرایط و بازگرداندن به حالت قبل از بحران انجام می گیرد (بیرودیان، 1385: 70).

2-2-6 پايگاه پشتيباني مديريت بحران

پايگاه‌هاي پشتيباني مديريت بحران با دو كاربري اصلي ايجاد شده اند:

2-2-6-1 پايگاه هاي ويژه

منظور از پايگاه ويژه، پايگاهي است كه صرفا با كاركردهاي اختصاصي مديريت بحران احداث شده و مورد بهره برداري قرار مي گيرد .

2-2-6-2 پايگاه هاي چند منظوره

منظور از پايگاه چند منظوره پايگاهي است كه دو كاركرد مديريت بحران در زمان بحران و کارکرد معمولی در زمان عادي براي آنها در نظر گرفته شده است و به گونه اي برنامه‌ريزي شده كه حتي‌المقدور در هر يك ازنواحي شهری، يك پايگاه چند منظوره احداث شود (سازمان پيشگيري و مديريت بحران شهر تهران ،1385 :9).

2-2-7 مکانیابی

مکانیابی فعالیتی است که قابلیت و توانایی های یک منطقه را از لحاظ وجود زمین مناسب

و کافی و ارتباط آن با سایر کاربری‌ها و پارامترهای دیگر برای انتخاب مکانی مناسب برای کاربری خاص مورد تجزیه و تحلیل قرار می دهد (حیدری، 1381: 31). پیدا کردن بهترین مکان برای یک کاربری باید به گونه ای باشد که هزینه‌های دسترسی و حمل و نقل کاهش یابد و متعاقباً منفعت عمومی را در بر گیرد (عسگری، 1381: 43). به عبارت دیگر مکان یابی سلسله عملیات و اقدامات و تمهیداتی است که در زمینه حصول از وجود شرایط و فراهم آمدن امکان اجرای یک فعالیت بوده و بر اساس آن دستیابی به هدف، نسبت به اجرای عملیات در مکان انتخاب شده اقدام می نماید و در این بین تبعات و عوارض موضوع بررسی شده و مد نظر قرار می گیرد (حیات روحی، 1380: 59).

اصول مکان یابی پایگاه های امداد و نجات در واقع همان مکان یابی و انتخاب بهینه و مطلوب نقطه و محل استقرار است به گونه ای که اصول پدافند غیرعامل برای یک هدف دفاعی را تأمین نماید و ضایعات ناشی از حملات مصنوعی و تهدیدات را به حداقل ممکن کاهش دهد (مطالعات اولیه (فاز صفر) پایگاه امداد و نجات جاده ای شهرستان اردستان،1390: 10).

2-2-8 تقسیم بندی کلی بحران ها

به طور کلی بحران ها در پنج دسته کلی طبقه بندی می شوند:

1- بحران های زمین شناختی

2- بحران های آب و هوایی

3- بحران های زیست محیطی

4- اپیدمی ها

5- بحران های مرتبط با فعالیت های انسان(میرجلیلی،1388 :81-80).

2-2-9 ارزیابی بحران

ارزیابی بحران شامل تخمین سریع سطح، حجم، عمق و شدت بحران می باشد. بررسی

متغیرهای بحران اغلب بر اساس اطلاعات شاهدان، مشاهده ناظران و سیستم های هشدار دهنده انجام می گیرد. دانستن اندازه و شدت بحران، مسؤلین دست اندرکاران را در تدارک نیازمندی ها و تبیین برنامه های پاسخ به بحران کمک می کنند. مهم ترین اهداف ارزیابی عبارت از تهیه ی تصویر واضح، روشن و مختصر از شرایط بعد از بحران، به منظور شناسایی نیازمندی های بهسازی اضطراری و تبیین استراتژی های لازم برای بازسازی می باشد.

با توجه به گوناگونی انواع بحران ها لازم است معیارهایی برای اندازه گیری بحران در نظر گرفته شود. مناسب ترین معیار مربوط به متغیرهایی است که در غالب بحران ها به صورت مشترک وجود دارند. پیامد مشترک بحران ها، ضایعات و خسارات آنها می باشد. به طور معمول فعالیت‌هایی که به منظور ارزیابی بحران انجام می گیرد عبارت اند از:

– جمع آوری اطلاعات

– تجزیه و تحلیل اطلاعات

– تفسیر و نتیجه گیری به همراه راهکارهای مدیریتی و تصمیم‌گیری در مقابل بحران (میرجلیلی، 1388 :86-85).

برنامه ریزی در مدیریت بحران با برنامه ریزی های عادی متفاوت است و معمولا کلیات آن از پیش تهیه گردیده و در زمان بحران به سرعت مرور، تکمیل و اجرا می گردد(میرجلیلی،1388 :87).

مدیریت جامع بحران برای بهره گیری گسترده از کلیه ی عوامل مؤثر در بهینه‌سازی اقدامات و کاهش خسارات ناشی از بحران‌ها و مقابله هوشمندانه و برنامه محور با آن پدید آمده است. به طور کلی آنچه از مدیریت بحران انتظا