۱-۲ ارزیابی خودکارآمدی در سنین مختلف

نخستین تجربه ­های سازنده­ خودکارآمدی در والدین متمرکز است. این تمرکز با افزایش سن کودک و گسترش یافتن جهان او تحت تأثیر خواهران، برادران و همسالان قرار ‌می‌گیرد. مدارس از طریق تأثیر گذاشتن بر رشد قابلیت ­های شناختی و مهارت­ های حل مسئله، که هر دو برای شرکت مؤثر در همه جنبه­ های زندگی لازم­اند، در خودکارآمدی تأثیر می­گذارند. مدارس می ­توانند خودکارآمدی دانش آموزان ضعیف و دارای پیشرفت اندک را با بهره گرفتن از گروه­بندی بر حسب استعداد نابود کنند. این عمل، اعتماد به­نفس کسانی را که در گروه ­های ضعیف قرار داده ‌شده‌اند، پایین می ­آورند. خودکارآمدی در دوران نوجوانی به اعتماد­های اولیه نسبت به توانایی‌های شخصی بستگی دارد در دوره جوانی خودکارآمدی تأثیر زیادی بر سازگاری در زندگی زناشویی، پدر و مادر شدن و تسلط و چیرگی بر شغل می­ گذارد. در دوره میانسالی با توجه به اینکه افراد دائماً توانایی­ ها، مهارت ­ها و هدف­هایشان را ارزیابی ‌می‌کنند، همواره با منابع تازه­ای از فشار روانی روبه­رو می­شوند. ارزیابی خودکارآمدی در سنین پیری دشوار است، تنزل توانایی‌های جسمی و ذهنی، بازنشسته شدن از کار فعال و کناره­گیری از زندگی، افق جدیدی از خودارزیابی را ایجاد می­گند. کاهش خودکارآمدی ناشی از این ارزیابی­ها بر کارکردهای جسمی و ذهنی، مانند فعالیت­های جنسی، بدنی و فکری، تأثیر منفی دارد. به­ طور خلاصه، احساس خودکارآمدی پایین باعث کاهش کارکرد شناختی و رفتاری فرد و از دست رفتن تدریجی علایق و مهارت­ های او می­ شود. الیس^[۳۶] باور­های نامعقول را سبب بروز هیجانات منفی نامناسبی مثل کم­رویی افراطی، احساس گناه، تحمل کم ناکامی، احساس بی­عرضه بودن، کمال گرایی افراطی، عصبانیت، آزردگی شدید از اطرافیان و خودکارآمدی پایین می­داند و برای مقابله با آن با بهره گرفتن از فنون درمان عقلانی-هیجانی (A-B-C)^[37] توصیه به کشف باور­های نامعقول می­ کند که با کنار گذاشتن آن­ها ‌می‌توان با مشکلات مقابله کرد، خودکارآمدی خود را افزایش داد و زندگی شادمانه­ای به­دست آورد.(ترجمه­ی فیروز­بخت، ۱۳۸۷). در یک بررسی آزمودنی­هایی از هر دو جنس برای رقابت در یک مهارت حرکتی شرکت داشتند. باورهای خودکارآمدی آن ها در یک گروه با گفتن این که «با فردی رقابت ‌می‌کنند که از ناحیه زانو آسیب دیده است » (خودکارآمدی بالا) و در گروه دیگر، با بیان اینکه «آن ها با یک ورزشکار حرفه­ای روبه­رو هستند»(خودکارآمدی پایین) دست­کاری شد. در نهایت عملکرد گروه اول با گروه دوم به وضوح متفاوت بود. (پروین و جان،۲۰۰۱; ترجمه جوادی و کدیور، ۱۳۸۴).

۱-۳ احساس خودکارآمدی

این­که تا چه اندازه­ای معیارهای رفتار خود را درست برآورد کنیم، احساس کارایی ما را تعیین می­ کند. در سیستم بندورا، احساس کارایی به به احساس­های کفایت، شایستگی وقابلیت در کنار آمدن با زندگی اشاره دارد. برآورده ساختن و حفظ کردن معیارهای عملکرد، احساس کارایی را بالا می­برد. ناکامی در برآورده ساختن و حفظ­کردن آن ها، آن را پایین ‌می‌آورد. افرادی که احساس کارایی پایینی دارند، احساس ‌می‌کنند که درمانده هستند و نمی ­توانند رویدادهای زندگی خود را کنترل کنند. آن ها معتقدند که هر گونه تلاشی که ‌می‌کنند بیهوده است. وقتی آن ها با موانعی روبرو می­شوند، چنان­چه تلاش مقدماتی آن ها برای برخورد کردن با مشکلات بی­ثمر باشد، سریعاً قطع امید ‌می‌کنند. کسانس که احساس کارایی بسیار پایینی دارند حتی سعی نمی­کنند کنار بیایند زیرا متقاعد ‌شده‌اند که هر کاری که انجام می­ دهند بی­فایده است. احساس کارایی پایین می ­تواند انگیزش را تخریب کرده، سطح آرزوها را پایین آورد، در توانایی‌های شناختی اختلال ایجاد کند و بر سلامت جسمانی تاًثیر ناگوار بگذارد. افرادی که احساس کارایی بالایی دارند معتقدند که می ­توانند به نحو مؤثری با وقایع و موقعیت­ها برخورد کنند. چون آن ها انتظار دارند که در غلبه کردن بر موانع موفق شوند، در کارها استقامت به­خرج می­ دهند و اغلب در سطح بالا عمل ‌می‌کنند. آن ها در مقایسه با کسانی که احساس کارایی پایینی دارند به توانایی­هی خود اطمینان بیش­تری دارند و خودناباوری ناچیزی نشان می­ دهند. آن ها مشکلات را به جای تحدید چالش می­دانند و فعالانه در جست­و­جوی موقعیت­های تازه هستند. احساس کارایی بالا ترس از شکست را کاهش می­دهد، سطح آرزوها را بالا می­برد و توانایی حل مسأله و تفکر تحلیلی را بهبود می­بخشد. (شولتز، ۱۹۹۰؛ ترجمه­ سید­محمدی، ۱۳۸۸).

۱-۳-۱ سن وتفاوت­های جنسیت

احساس کارایی یا خودکارآمدی در نتیجه­ جنسیت و سن تفاوت دارد. پژوهش انجام شده ‌در مورد کودکان و بزرگسالان نشان می­دهد. مردان به طور متوسط در احساس کارایی نمرات بالاتری نسبت به زنان می­ گیرند. این تفاوت­های جنسیت بین بیست تا سی سالگی به اوج می­رسد و در سال­های بعدی اُُفت می­ کند. احساس کارایی در هر دو جنس، در طول دوران کودکی و جوانی افزایش می­یابد در میان­سالی به اوج می­رسد، و بعد از ۶۰ سالگی افت می­ کند. (شولتز، ۱۹۹۰؛ ترجمه­ سید­محمدی، ۱۳۸۸).

۱-۳-۲ ظاهر جسمانی

بندورا معتقد است ظاهر جسمانی می ­تواند بر تقویتی که افراد از دیگران دریافت ‌می‌کنند و ‌بنابرین‏ نحوه­ای که آن ها ‌در مورد خودشان احساس ‌می‌کنند تأثیر بگذارد. (همان منبع).

در تحقیقی که روی نوجوانان هلندی اجرا شد، معلوم شد که احساس کارایی پایین با سطح بالای اضطراب و روان­رنجورخویی ارتباط داشت. (همان منبع).

۱-۴ مراحل رشد سرمشق­گیری و احساس کارایی

۱-۴-۱ کودکی