برخی از افعال دارای فعل معین مرکبند یعنی فعل معین آنها بیش از یک فعل معین است؛ مانند: کشته شده بود و رفته بوده است که علاوه بر«بود و است»، «شده و بوده» را نیز به همراه دارد.در مرزباننامه برای این شیوه فقط ۱ مورد یافت شد.

(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

طریق اولی آن است که حالی را دست و پای قدرت او از قصد خویش فرو بندم و بنگرم تا خود چه کار را ساخته بودست. (۲/۶۸۴)
۳-۳-۳- افعال شبه معین در مرزباننامه
فعلهای شبه معین افعالی هستند که بعد از آنها مصدر تام یا مصدر کوتاه میآید. آنها را نیز باید نوعی فعل معین به حساب آورد چون به کمک آنها حالت خاصی از وجه التزامی به کار میرود. از جمله بایستن، توانستن و شایستن که در مرزبان نامه نیز به کار رفتهاند.
در مرزباننامه ۴% از افعال را فعلهای شبه معین تشکیل دادهاند که از این تعداد «توانستن» با ۵۸% و «بایستن» با ۳۸% بیشترین کاربرد و شایستن با ۴% کمترین کاربرد را دارند.
نمونههایی از این کاربرد:
ناپروا و سراسیمه پناه گاهی میطلبید که مگر به جائی متحصّن تواند شد. (۴/۴۴۸)
نیک در انجام و آغاز این کار نگه باید کرد و مداخل و مخارج آن به فکری صایب و اندیشه شافی بباید دید. (۷/۴۶۵)
چنان میخواستی که این پسر هرگز نمیرد. گفت: نی، ولیکن میخواستم که بهره از لذات این جهانی بردارد. (۶/۴۶۹)
هر آنچه او بر من گفت جمله لایق حال و فراخور وقت بود و سر رشته ی رضا ملک جز بدان رفق نشایستی به دست آوردن. (۶/۳۳۹)
به چنین صغایر او را در پای ماچان ذلّ و صغار نشاید افکندن. (۳/۳۱۲)
۳-۴- شیوهی مطابقت فعل و فاعل در مرزباننامه
در زبان فارسی نهاد را نهاد جدا و شناسه را نهاد پیوسته میدانند که با هم مطابقت دارند. اما گاهی اتفاق میافتد که این دو نهاد با یکدیگر مطابقت ندارد و آن زمانی است که برای نهاد مفرد به خاطر احترام شناسهی جمع میآورند و یا برای نهاد جمع غیر جاندار شناسهی مفرد میآورند. در مرزبان نامه نیز نمونه های از آن به چشم میخورد. بر اساس بررسی صفحات ۶ تا ۸ هر باب آمار چنین است:
در مرزباننامه ۵۷% از افعال نهادشان جاندار است که فعل و فاعل با هم مطابقت دارند و بیشتر آن افعال مفرد هستند ۲۹% از افعال نهادشان غیر جاندار است که ۲۸% از آنها فعل و فاعل با هم مطابقت دارند و ۱% مطابقت ندارد، ۷% از افعال به صورت جمع میباشد که فاعل آنها در تقدیر است و ۷% دیگر فعل با فاعل مطابقت ندارد. عدم مطابقت فعل با فاعل در مرزباننامه چنین است:
۳-۴-۱- مطابقت فعل و فاعل از نظر شمار در مرزباننامه
در زبان فارسی شیوه معمول آن است که فعل با فاعل مطابقت داشته باشد. اما گاهی این طور نیست و در مرزباننامه نیز چنین است:
۳-۴-۱-۱- فاعل جاندار
هر گاه فاعل جاندار باشد، فعل با فاعل مطابقت دارد. اما گاهی برای احترام برای فاعل مفرد فعل جمع میآید. نمونه های مختلف آن در مرزباننامه چنین است:
۳-۴-۱-۱-۱- مطابقت داشتن فعل و فاعل در مرزباننامه
چون فاعل جاندار باشد، مانند امروز، فعل با فاعل مطابقت دارد. «هرگاه فاعل ذی روح باشد فعل در افراد و جمع با آن مطابقه کند.» (خیامپور، ۱۳۸۸: ۷۷)
زیرک گفت: اگر راست خواهی، ما از افراط دوستی شما و تفریط آزرم سباع همه را دشمن خویش گردانیدهایم. (۵/۳۵۸)
ما چون راه تسامح و تصالح بر بستیم. (۴/۸۰)
کُتّاب محقق آن عتبه را بسی بوسیدهاند. (۴/۱۰)
حاضران گفتند: اگر خداوند آن داستان بازگوید. (۳/۳۴۲)
اشراف از اطراف به ما روی نهادهاند (۴/۳۹۵)
۳-۴-۱-۱-۲- مطابقت نداشتن فعل و فاعل برای احترام در مرزباننامه
هرگاه سخنی از بزرگی باشد یا اینکه فرد بخواهد دیگران را با نظر و عقیدهی خود شریک و همراه گرداند برای نهاد مفرد، فعل جمع میآید.
در اثناء مناولات و تضاعیف آن حالات، بهرام گور گفت دهقان را که اگر کنیزی شاهد روی داری که به مشاهدهی از او قانع باشیم و ساعتی به مؤانست او خود را از وحشت غربت باز رهانیم، از لطف تو غریب نباشد.
۳-۴-۱-۱-۳- آوردن فعل جمع با فاعل مفرد در مرزباننامه
پادشاه کس فرستاد تا شوهرش را آوردند. (۷/۵۷۸)
۳-۴-۱-۱-۴- آوردن فعل جمع و مفرد با فاعل جمع در مرزباننامه
رای ملک و دختر بر آن قرار گرفت که او را بدان شخص دهند. کس بدو فرستاد و این تراضی از جانبین حاصل آمد. (۲/۱۸۵)
در این شاهد مثال برای نهاد جمع«ملک و دختر» فعل مفرد «فرستاد» آمده است.
فرمود تا خوانچه ی خوردنی به تکلّف بساختند و پیش بهرام گور نهادند و در عقب شرابی که پنداشتی که از رنگ آن گلگونهی عارض گل رخان بستهاند و نقلی که گفتی حلاوت آن را به بوسهی شکر لبان چاشنی دادهاند، ترتیب و چنان که رسم است. به خدمت بهرام گور آورد. (۸/۶۱)
در این مثال افعالی که در اول جمله آمده جمع است در حالی که آخرین فعل با توجه به این که نهاد همهی آنها یکی است مفرد میباشد.
یادآوری: برای این مبحث فقط همین موارد را یافته شد.
۳-۴-۲- فاعل غیر جاندار
در متون امروز برای فاعل غیر جاندار فعل مفرد میآید. یافته های این موضوع در مرزباننامه چنین است:
۳-۴-۲-۱- مطابق داشتن فعل با فاعل در مرزباننامه
اسم غیر جاندار وقتی با آرایهی ادبی تشخیص همراه شود فعل آن به صورت جمع میآید.
کواکب که رجم شیاطین کنند. (۱/۱۴۵)
۳-۴-۲-۲- مطابقت نداشتن فعل با فاعل در مرزباننامه
هفت اعضاء او از عداوت و بغضا ممتلی شد. (۷/۵۴۱)
۳-۴-۳- آوردن فعل جمع برای اسمهای معطوف در مرزباننامه
آن گاه که دو یا سه اسم به هم عطف شده باشد، فعل را به صورت جمع آورده است.
۳-۴-۳-۱- کسان
زیر دستان و رعایا در اطراف و زوایای ملک جملگی در کنف امن و سلامت آسوده مانند. (۳/۴۶)
پدر و دختر گفتند. (۹/۶۴)
او و دیگر حاضران همیشه با حضور نفس خویش باشند. (۸/۳۴۱)
ندماء مجلس و جلساء حضرت جمله برین حدیث انکار کردند. (۳/۳۴۳)
قصاب و باغبان هر دو با یکدیگر آویختند. (۱۰/۳۵۳)
و از این گونه:
و با این همه از آنچه در این شبها [من] با دوستان صرف کردهایم، یک شیشهی صرف باقی است. (۶/۲۲۷)
در گذشته گاهی حرف اضافهی «با» بدل از حرف ربطی «و» است و بر خلاف امروز کار عطف را انجام میدهد.
۳-۴-۳-۲- غیر کسان از جانداران
۳-۴-۳-۲-۱- مطابقت داشتن فعل و فاعل در مرزباننامه
روباه و گرگ و امثال ایشان در پیش افتادند. (۱/۵۴۷)
من چنان سازم که جملهی جوارح و حوش و ضواری سباع در قید اتباع تو آیند. (۱/۳۶۱)