به نوشته هانس و زتربرگ^[۶۲] (۱۹۹۷ به نقل از شانه­ساز، ۱۳۸۸) ماکس وبر^[۶۳]، یک نظام ۶ ارزشی اقتصادی، سیاسی، علمی، مذهبی، هنری و خانوادگی را که که نظام بخش زندگی هستند، برشمرده­ است. این ارزش­ها بر اساس اولویت توجه به ثروت، نظم و قدرت، دانش و حقیقت، زندگی متعالی، زیبایی و صمیمیت تعیین می­شوند. این طبقه ­بندی را با تغییراتی، یکی از فیلسوفان آلمان به نام اشپرانگر^[۶۴] معرفی کرده است. او معتقد بوده است که شخصیت افراد قبل از هر چیز از نظام ارزشی آنان ساخته می­ شود.
۲-۲-۸-۲- نظریه اشپرانگر
اشپرانگر (۱۹۱۴، به نقل از جلالوندیان ۱۳۷۸) تحت تاثیر ماکس وبر، شش ارزش یا هدف انسانی را جدای از اهداف زیستی، صیانت نفس و تولید مثل شناسایی نمود. او این تیپ­ها را به عنوان طبقاتی از افراد مشخص تعبیر و تفسیر نمی­کند، بلکه آن­ها را مجموعه ­ای از تیپ­های ایده­آل می­داند که در یک فرد مفروض، ترکیب شده ­اند. این شش طبقه عبارتند از: ارزش­های نظری^[۶۵] (کشف حقیقت)، ارزش­های اقتصادی^[۶۶] (علاقه به اشیا سودمند)، ارزش­های اجتماعی^[۶۷] (عشق به مردم)، ارزش­های سیاسی^[۶۸] (عشق به قدرت)، ارزش­های زیباشناختی^[۶۹] (توجه به فرم و هماهنگی) و ارزش­های مذهبی^[۷۰] (جستجوی وحدت).
۲-۲-۸-۳- نظریه روانکاوی
توجه روانکاوی یا تحلیل روانی به اخلاق و ارزش­های اخلاقی از زاویه وجدان اخلاقی و احساس گناه است. به بیان دیگر در دیدگاه تحلیل روانی، اخلاق از خلال تغییرات پویا و ساختاری در سطح نیروهای غریزی نهاد و شکل یابی ارکان تشکیل دهنده شخصیت “من”، “من برتر” بیان شده است (کرامتی مقدم، ۱۳۸۴). کودک با انگیزه ناخودآگاه همانند شده با والد، نظام­های ارزشی او را که میزان زیادی انعکاس کننده ارزش­های اجتماع است به نظام روانی خود وارد می­سازد. به این ترتیب اولین زیربنای وجدان اخلاقی نهاده شده است. این جریان اساسی بین سنین چهار تا هفت سالگی و با انگیزه ناخودآگاه همانند شدن با والد و برخورداری از محبت و عشق او انجام می­پذیرد. در دوران نوجوانی، گسترش روابط اجتماعی، تغییرات هورمونی و تجدید فشارهای غریزی موجب می شود تا من برتر تغییرات و سازمان یابی مجدد گسترده­ای یابد، با این حال فشار نیروهای غریزی و تلاش­ های “من” در دوران نوجوانی از اساسی­ترین تجربیات دوران کودکی نمی­کاهد. خلاصه آن که نظریه تحلیل روانی مبدا ارزش­های اخلاقی را اجتماعی و بیرونی می­داند و در مورد چگونگی درونی شدن نیز همانندسازی یعنی جریان پویا ولی ناخودآگاه انتقال ارزشی از خانواده به نظام درونی فرد استناد می­ کند (احمدی، ۱۳۷۸).
۲-۲-۸-۴- نظریه وجودگرایی
در دیدگاه وجودی، وقتی معنا ایجاد می­ شود، ارزش­ها زاده می­شوند و آن­ها نیز به نوبه خود، حس معنا را در فرد تقویت می­ کنند. از این منظر، ارزش­ها مفهومی آشکار یا ضمنی و متمایزکننده­ی یک فرد یا گروه که مطلوب و پسندیده است و بر انتخاب کردار از میان شیوه ­ها، ابزار و اهداف موجود تاثیر می­ گذارد (کلاکهلم^[۷۱]، ۱۹۵۱ به نقل از یالوم ۱۳۹۰). به عبارت دیگر ارزش­ها نظام­نامه­ای را مقرر می­کنندکه ساختار عمل بر اساس آن تدوین می­ شود. ارزش­ها به ما اجازه می­ دهند شیوه ­های ممکن برای انجام یک عمل را در سلسله­مراتب تایید – عدم تایید یا قبول – مردود قرار دهیم. ارزش­ها نه تنها یک طرح کلی برای کردار فرد پدید می­آورند، بلکه دوام فرد در گروه­ ها را هم ممکن می­ کنند. ارزش­ها عنصر پیش ­بینی­پذیری را به زندگی اجتماعی می­افزایند. آنچه به یک فرهنگ خاص تعلق دارد، برداشت نسبتاً مشترکی از «چه بودن» دارد و از این برداشت، نظام اعتقادی مشترکی درباره «چه باید کرد» شکل می­گیرد.هنجارهای اجتماعی از یک طرحواره معنا منبعث می­شوند که اجماع گروه را با خود دارد و پیش ­بینی­پذیری لازم برای اطمینان و همخوانی اجتماعی را فراهم می ­آورد. نظام اعتقادی مشترک، نه تنها به افراد می­گوید چه باید بکنند، بلکه به آنها می­گویدکه احتمال اینکه دیگران چه بکنند، چقدر است. نیاز بشری ما به چارچوب­های مفهومی کلی و به نظامی از ارزش­ها که مبنای کردارهایمان قرار گیرد، همان چیزیست که دلایل ناب ما را برای جستجوی معنا در زندگی شکل می­دهد (یالوم، ۱۳۹۰).

۲-۲-۸-۵- رویکرد انسان گرایانه آلپورت
آلپورت (۱۹۹۳ به نقل ازجلالوندیان ۱۳۷۸) ارزش را باوری در کانون آرزوها و تمایلات انسان می­داند که بر اساس آن فرد با در نظر گرفتن سلیقه و رجحان عمل می­ کند. گوردون آلپورت، فیلیپ ورنون و گاردنر لیندزی یک پرسشنامه خودسنجی عینی “مطالعه ارزش­ها” را برای ارزیابی ارزش­هایی که یک شخص به آن ها معتقد است، ساختند. آن­ها پیشنهاد کردند که ارزش­های شخصی ما پایه فلسفی زندگی یکپارچه و لاک شخصیت بالنده و سالم را می­سازند. به نظر آلپورت ارزش­ها، صفات هستند. او معتقد بود که هرکس که به درجاتی، دارای یک تیپ از ارزش­هاست اما یکی یا دو تا از آن­ها در شخصیت فرد غالب خواهد بود. آلپورت تحت تاثیر نظریه اشپرانگر ارزش­ها را به شش حیطه تقسیم می نماید که در نظریه اشپرانگر به آن ها اشاره شد.
۲-۲-۸-۶- نظریه هافمن
هافمن^[۷۲] از پژوهشگران معاصر در روش پردازش اطلاعات، بر این باور است که رفتار اخلاقی و درون سازی ارزش ها به شیوه پیشنهادی یادگیری اجتماعی و روانکاوی نیاز به پرورش بیشتر دارد. به تعبیر هافمن در بسیاری از موقعیت­ها، نه تنها یک ارزش اخلاقی مطرح می­ شود، بلکه همزمان با آن یک ارزش مخالف دیگر مطرح می­ شود که در جهت انجام یک عمل خودخواهانه بر مبنای نیاز فرد است. لذا از نظر هافمن یک امر وقتی اخلاقی می­ شود که با تصور انجام عمل مغایر با آن ارزش­ها یا هنجار بسیج شود (محسنی، ۱۳۷۹). از ویژگی­های نظریه هافمن ، تاکید بر تاثیر شیوه ­ها و روش­هایی است که اولیاء برای آموزش انضباط به کار می برند. طبق نتایج هافمن، بهترین شیوه به منظور درونی شدن هنجار اخلاقی به صورت نیرویی از درون برخاسته، استفاده از رهنمود دادن، استدلال و آگاه سازی کودک نسبت به پیامدهای رفتار چه از لحاظ خودش و چه از لحاظ دیگری، است (محمودیان، ۱۳۷۹).
۲-۲-۸-۷- نظریه راکیچ
بیشترین کوشش­ها در مورد ارزش­ها مربوط به کارهای راکیچ (۱۹۷۳) است. به عقیده او ارزش، اعتقادی است پایدار در مرکز عقاید فرد، مبنی بر اینکه یک طرز رفتار یا غایت وجودی خاص از نظر شخصی یا اجتماعی بر طرز رفتار یا غایت وجودی مخالف آن ارجحیت دارد. ارزش-ها همانند سایر اعتقادات خودآگاه یا ناخودآگاه بوده و از طرز رفتار و گفتار خود استنباط می­ شود. وقتی ارزشی درونی می­ شود، استاندارد و ضابطه­هایی برای هدایت رفتار و توسعه و تثبیت طرز فکر فراهم می ­آورد. راکیچ بین دو نوع کلی ارزش­ها تمایز قایل شد :

1. 1. ارزش­های وسیله­ای^[۷۳]: که استانداردهای مطلوب رفتار یا روش دستیابی به یک نتیجه را تعیین می­ کند. ارزش­های وسیله­ای به دو دسته فرعی ارزش­های اخلاق و صلاحیت تقسیم می­شوند (وتن و کمرون^[۷۴]، ۱۳۷۹).

1. 1. ارزش­های نهایی^[۷۵]: که اهداف یا نتایج مطلوب افراد را معین می­ کنند و به دو دسته فرعی ارزش­های پیرامون خود^[۷۶](از قبیل خودمحوری) و ارزش­های اجتماعی^[۷۷] یا ارزش­های خاص افراد یا جامعه (خلیفه، ۱۳۷۹).

۲-۲-۸-۸- نظریه اولویت­های ارزشی شوارتز
در انتها نظریه ارزش­های شوارتز که پژوهش حاضر بر مبنای آن صورت گرفته است به طور مشروح بیان می­گردد.
شوارتز از برجسته ترین پژوهشگران قلمرو پژوهش بین­فرهنگی در سه دهه اخیر بوده است (نافو^[۷۸]، روکاس^[۷۹] و ساگیو^[۸۰]، ۲۰۱۱). وی در طی سه دهه، اعتبار و کاربست نظریه­ ارزش ها را در دو نظریه مجزا و در عین حال از جهت ساختاری مرتبط با یکدیگر گسترش بخشیده است. نخستین نظریه در باب ارزش­های بنیادی انسانی^[۸۱] است؛ یعنی ارزش­های بنیادی فردی که جنبه­ای از شخصیت­اند (مانند ایمنی، پیشرفت و خیرخواهی). نظریه دوم با جهت­یابی­های ارزشی هنجاری^[۸۲] مرتبط است، آنچه که مبنای تفاوت­های فرهنگ­هاست (مانند سلسله مراتبی، برابرنگری و توازن) (به نقل از دلخموش و احمدی مبارکه، ۱۳۹۰).
نظر به اینکه روی­آورد نظری و روش شناختی این پژوهش مبتنی بر ارزش­های انسانی بنیادی شوارتز است، در ادامه رئوس این نظریه به اجمال بیان می­ شود. شوارتز ارزش­های انسانی را به منزله تجسم­های شناختی از هدف­های خواستنی و انتزاعی، فراموقعیتی^[۸۳] – که اهمیت آن­ها به منزله اصول راهنما در زندگی افراد و گروه­ ها متفاوتند و افراد آن­ها را به گونه سلسله مراتبی رتبه بندی می­ کنند- تعریف می­ کند(شوارتز و ساگی، ۲۰۰۰). شوارتز ارزش­ها را بازنمای شناختی انگیزه­ ها و اهداف مهم افراد می­داند که در زبان قابل قبول اجتماعی به طور مفید برای هماهنگ ساختن اعمال به کار برده می­شوند(صالحی، ۱۳۸۸).
شوارتز (۱۹۹۲) پس از اعمال برخی از تغییرات در مفهوم پردازی ارزش­ها از دیدگاه راکیچ (۱۹۷۳) و ابداع روش شناسی خویش در اندازه ­گیری ارزش­ها نظریه ارزش­های انسانی بنیادی را تدوین کرد. مولفه محتوایی این نظریه، مجموعه جامعی از ده سازه ارزشی انگیزشی متمایز است. فرض بر این است که اعضای اغلب جوامع و فرهنگ­ها آن­ها را بازشناسی می­ کنند. این سازه­ها یا ریخت­های ارزشی^[۸۴] از تحلیل مقتضیات جهان شمولی که همه افراد و گروه­ ها باید با آن­ها رویارویی کنند، استخراج شده ­اند. مولفه ساختاری نظریه ارزش، روابط پویشی متقابل تعارضی و توافقی میان سازه­ها یا ریخت­های ارزش­هاست که ساختار دورانی^[۸۵] منسجم نظام­های ارزشی را تشکیل می­دهد. به علاوه، تعارض­ها و تجانس­های بین ارزش­ها در این ساختار توحیدیافته، چهار ریخت ارزشی مرتبه بالا را که در امتداد دو بعد بر هم آرایش می­یابند، به وجود می­آورند (دلخموش و احمدی مبارکه،۱۳۹۰). بر این اساس ده نوع انگیزشی مطابق با نیازمندی­های عمومی از شرایط انسانی که در تحقیقات فرهنگی متفاوتی تایید شده بودند را استخراج نموده و هر نوع را با بهره گرفتن از اهداف مرکزی تعریف کرد که عبارتند از : خیرخواهی^[۸۶] (تلاش برای حفظ آسایش و رفاه دیگران)، سنت گرایی^[۸۷] (پایبندی به آداب و رسوم فرهنگی و مذهبی)، همنوایی^[۸۸] (مهار اعمال و تکانش های مطلوب اجتماعی)، امنیت^[۸۹] (سلامت و تثبیت وضعیت خود و اجتماع)، قدرت (اعمال کنترل بر روی افراد و منابع)، پیشرفت^[۹۰] (کسب صلاحیت مطابق با استانداردهای اجتماع)، تحریک­طلبی^[۹۱] (تهییج، نوگرایی، مبارزه طلبی)، جهان­شمول­نگری^[۹۲] (محافظت و حمایت از بشر و طبیعت)، لذت­گرایی^[۹۳] (میل و لذت جهانی) و خودرهنموددهی^[۹۴] (افکار و اعمال مستقل).
در جدول ۱، ده ریخت ارزشی بر حسب هدف انگیزشی اصلی آن­ها در ستون اول تعریف شده ­اند. نمونه­هایی از ارزش­های مشخصی که عمدتاً معرف هر ریخت هستند، در ستون دوم ارائه شده اند.
جدول۲-۱ : ریخت های انگیزشی ارزش ها (شوارتز، ۱۹۹۴؛ شوارتز و ساگی، ۲۰۰۰)

ریخت

تعریف

ارزشهای نمونه

منابع

قدرت

مقام و منزلت اجتماعی، مهار افراد و امکانات و تسلط بر آن ها

قدرت اجتماعی، اقتدار، ثروت

تعامل، گروه

پیشرفت

موفقیت شخصی از خلال اثبات شایستگی در مطابقت با معیارهای اجتماعی

موفق، توانا، بلند مرتبه جو

تعامل، گروه

لذت­گرایی

لذت و ارضای جسمانی خود

لذت، زندگی لذت بخش

ارگانیزم

از طرفی با علم به اینکه هر سیستم جهت سازگاری و بقا ملزم به داشتن پویایی و تعادل می باشد، هر سازمان نیز جهت برقراری این پویایی و تعادل نیازمند داشتن ارتباط ، کنترل و باز سازی می باشد . از جمله راهکارهای عملی در حیطه منابع انسانی جهت برقراری عامل مذکور، ارزیابی عملکرد می باشد . بطوریکه عدم وجود این سیستم به معنای برقراری عدم ارتباط با توسعه ، رشد و بهبود است که سرانجام این پدیده ، مرگ سازمانی است .
بررسی تطبیقی از این جهت اهمیت دارد که از جهت کاربردی باعث می شود نظریه ها در شرایط واقعی آزمون شوند( الوانی ، ۱۰:۱۳۸۷)
لذا مطالعه تطبیقی رابطه استراتژی های حفظ و نگهداری نیروی انسانی با عملکرد کارکنان در بیمارستانهای دولتی و خصوصی استان سمنان بعنوان دو بخش دولتی و خصوصی می تواند استراتژی های حفظ و نگهداری نیرو های انسانی را مشخص کرده و نیز از آنها به عنوان عواملی در جهت نگهداری و حفظ بهتر کارکنان استفاده نمود. و از طرفی با این تحقیق می توان رابطه استراتژی های حفظ و نگهداری را با عملکرد کارکنان سنجید و استراتژی هایی که رابطه بیشتری با عملکرد دارند، را تقویت نمود .
و همچنبن استراتژی هایی که رابطه کمتری با عملکرد دارند و یا فاقد هرگونه رابطه با عملکرد می باشند را شناسایی کرده ، و در جهت اصلاح این استراتژی ها اقدام نمود.
۱-۴ هدف تحقیق
۱-۴-۱ هدف اصلی:
تعیین و مقایسه رابطه بین استراتژی های حفظ و نگهداری نیروی انسانی با عملکرد کارکنان در بیمارستانهای دولتی و خصوصی استان سمنان
۱-۴-۲ اهداف فرعی پژوهش:

1. 1. تعیین و مقایسه رابطه بین استراتژی های خدمات رفاهی و عملکرد کارکنان بیمارستانهای دولتی و خصوصی استان سمنان

1. 1. تعیین و مقایسه رابطه بین استراتژی های بیمه وبازنشستگی و عملکرد کارکنان بیمارستانهای دولتی و خصوصی استان سمنان

۳ .تعیین و مقایسه رابطه بین استراتژی های تندرستی کارکنان و عملکرد کارکنان بیمارستانهای دولتی و خصوصی استان سمنان
۱-۵پرسش های تحقیق
۱-۵-۱پرسش اصلی تحقیق:
آیا بین استراتژی های حفظ و نگهداری نیروی انسانی با عملکرد کارکنان بیمارستانهای دولتی و خصوصی استان سمنان رابطه معنی داری وجود دارد؟
۱-۵-۲پرسش های فرعی پژوهش:
آیابین استراتژی های خدمات رفاهی و عملکرد کارکنان بیمارستانهای دولتی و خصوصی استان سمنان رابطه معنی داری وجود دارد ؟
آیا بین استراتژی های بیمه وبازنشستگی و عملکرد کارکنان بیمارستانهای دولتی و خصوصی استان سمنان رابطه معنی داری وجود دارد؟
آیا بین استراتژی های تندرستی کارکنان و عملکرد کارکنان بیمارستانهای دولتی و خصوصی استان سمنان رابطه معنی داری وجود دارد؟
۱-۶فرضیه های تحقیق
فرضیه عبارت است ازآنچه که محقق به دنبال آن میگردد، و یا حدس و گمان اولیه و زیرکانه و علمی محقق است. بدون آنکه آنرا تأئید یا رد نماید.به عبارتی دیگر پیشنهادی است که در محک آزمایش علمی سنجیده می شود. (عاصمی پور،۲۱:۱۳۸۵)
۱-۶-۱فرضیه اصلی پژوهش:
بین استراتژی های حفظ ونگهداری نیروی انسانی با عملکرد کارکنان بیمارستانهای دولتی و خصوصی استان سمنان رابطه معنی داری وجود دارد.
۱-۶-۲فرضیه های فرعی پژوهش:
فرضیه اول: بین استراتژی های خدمات رفاهی نیروی انسانی باعملکرد کارکنان بیمارستانهای دولتی و خصوصی استان سمنان رابطه معنی داری وجود دارد.
فرضیه دوم: بین استراتژی های بیمه و بازنشستگی نیروی انسانی باعملکرد کارکنان بیمارستانهای دولتی و خصوصی استان سمنان رابطه معنی داری وجود دارد.
فرضیه سوم: بین استراتژی های نظام تندرستی کارکنان با عملکرد کارکنان بیمارستانهای دولتی و خصوصی استان سمنان رابطه معنی داری وجود دارد
۱-۷ نوع روش تحقیق:
تحقیق حاضر از نظر هدف کاربردی می باشد زیرا به بررسی نظریه های رفتار سازمانی از جمله نظریه های مربوط به حفظ و نگهداری کارکنان وبررسی رابطه آن ،عملکرد کارکنان می باشدو از حیث روش از نوع پیمایشی می باشدزیرابه بررسی رابطه بین استراتژی های حفظ و نگهداری نیروی انسانی ت با متغیر وابسته تحقیق (عملکرد کارکنان)می پردازد و درآن از پرسشنامه به منظور جمع آوری اطلاعات استفاده شده که با بهره گرفتن از نرم افزار spssداده ها مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است
۱-۸جامعه آماری(تعریف جامعه):
جامعه آماری این تحقیق شامل کلیه کارکنا ن بیمارستانهای دولتی و خصوصی استان سمنان می باشد که شامل ۶۵۰ نفر عضو بیمارستان دولتی و ۲۵۰ نفر(کارمند) بیمارستانهای خصوصی که در مجموع ۵۰۰ پرسشنامه در بین کارکنان بیمارستانهای عضو نمونه در دو جامعه توزیع شده است
۱-۹حجم نمونه و روش نمونه گیری:
در ابتدا ازروش نمونه گیری تصادفی ساده و با استفاده ازجدول نمونه گیری کرجسی و مورگان حجم نمونه بیمارستانهای دولتی ۲۵۰ نفردر نظر گرفته شده است .(خاکی،۱۵۶:۱۳۸۷)
در ادامه از روش نمونه گیری تصادفی طبقه بندی شده استفاده شده است یعنی از هر بیمارستان به نسبت حجم جامعه آن نسبت به کل جامعه آماری بیمارستانهای دولتی به صورت تصادفی ، نمونه ها انتخاب شده است. حجم نمونه کارکنان بیمارستانهای خصوصی از طریق جدول فوق الذکر ۱۴۸نفر می باشدکه به منظور همسان سازی با حجم نمونه کارکنان بیمارستانهای دولتی صورت کامل(۲۵۰نفر) در نظر گرفته شده است
۱-۱۰قلمرو تحقیق
۱-۱۰-۱ قلمرو مکانی تحقیق:
آگاهی از قلمرو مکانی تحقیق با ایجاد شناخت خواننده نسبت به مکانی که تحقیق در آن صورت گرفته است این شرایط را فراهم می آورد تا بتواند روش های انجام کار ،آزمونها،نتایج و تعمیمهارا در بسترخود مورد توجه قراردهد و از این طریق آگاهی بیشتری نسبت به تحقیق پیدا کند.(خاکی،۱۵۶:۱۳۸۷)
قلمرو مکانی تحقیق حاضر شامل کلیه کارکنان بیمارستانهای دولتی و خصوصی استان سمنان می باشد.
۱-۱۰-۲قلمرو زمانی تحقیق:
بعد از تعیین موضوع لازم است چارچوب زمانی تحقیق معین شود چون خواننده با توجه به مقطع زمانی که تحقیق انجام شده است می تواند در رابطه با تحلیل ها و استنتاجهایی که پیرامون فرضیه ها صورت گرفته است برداشتهای بهتری کند قلمرو زمانی این تحقیق سال تحصیلی ۹۲-۹۳ می باشد
۱-۱۱ ابزار گردآوری اطلاعات
در این تحقیق به جهت گردآوری اطلاعات از پرسشنامه و هم چنین اسناد ومدارک موجود در بیمارستانهای دولتی و خصوصی استفاده شده است.
۱-۱۲روش گردآوری اطلاعات:
۱-۱۲-۱روش کتابخانه ای:
جهت آشنایی بیشتر و گردآوری ادبیات موضوعی مربوط به تحقیق از کتب و بررسی های
قبلی استفاده شده است.
۱-۱۲-۲روش میدانی:
جهت جمع آوری اطلاعات درخصوص نقش حفظ ونگهداری نیروی انسانی از روش میدانی
(پرسشنامه) اقدام شده است. قسمت تعیین رابطه بین استراتژی های حفظ و نگهداری و عملکرد افراد برای سنجش عملکرد از اسناد و مدارک سازمانی استفاده گردیده است .

( اینجا فقط تکه ای از متن پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

1. 1. زمان‌بندی کاربرد کود شیمیایی: کاربرد کود شیمیایی باید طوری زمان‌بندی شود که زمانی‌که گیاه حداکثر جذب را دارد در اختیار گیاه قرار گیرد. به عنوان مثال کاربرد کود نیتروژن در پاییز باعث تخریب آب‌های زیرزمینی می‌شود اما کاربرد آن در بهار باعث بهبود جذب و کاهش آب‌شویی می‌شود.

1. 1. میزان استفاده انواع کودها: یکی از مهم‌ترین فاکتورهای طرح جامع مدیریت مواد مغذی، تعیین میزان مناسب کود با هدف محدودیت استفاده کود به میزان لازم و بدست آوردن عملکرد واقعی کود است. نمونه‌برداری از خاک نیز بخشی از این مفهوم است که باید سالانه برای تعیین میزان مواد مغذی مورد نیاز گیاه و اعمال توصیه‌های کاربرد کود، صورت گیرد. از طریق شکل مناسب کود نیتروژن می‌توان آب‌شویی را کاهش داد؛ از آ‌ن‌جا که نیترات کود نیتروژن پتانسیل آب‌شویی بالایی دارد باید کاربرد آن را کاهش داد، در این شرایط می‌توان از نیتروژنِ آمونیوم استفاده کرد، به این دلیل که در مقابل آب‌شویی مقاوم‌تر است. با این حال در خاک گرم و مرطوب، نیتروژن آن تبدیل به نیترات می‌شود، در چنین شرایطی نیز باید کاربرد کود را محدود ساخت. مهارکننده‌های نیتریفیکاسیون تحت شرایط خاصی تبدیل آمونیوم به نیترات را به تأخیر می‌اندازد.

   

1. 1. کود فسفر کمتر در معرض آب‌شویی است، اما اتلاف آن از طریق روان‌آب سطحی شایع‌تر است. برای به حداقل رساندن کود فسفر باید تنها در زمانی که مورد نیاز گیاه است (از طریق آزمون خاک مشخص می‌شود) و به میزان توصیه شده استفاده گردد.

1. 1. روش‌های کاربرد کود: دستگاه‌ها و وسایل کاربرد کود حداقل یک‌بار در سال بازرسی شوند، همچنین این وسایل به‌درستی کالیبره شوند تا از کاربرد مقدار توصیه شده کود اطمینان حاصل شود. همچنین قرار دادن صحیح کود در منطقه ریشه می‌تواند تا حد زیادی افزایش جذب عناصر غذایی و کاهش اتلاف آن را به دنبال داشته باشد. به‌جای کودپاشی سطحی بهتر است کودپاشی به صورت زیرزمینی باشد. مناسب‌ترین روش برای خیلی از محصولات، به‌ویژه در خاک‌های فرسایشی، قرار دادن کود در داخل نوارهای باریک در زمین است. در صورتی‌که باریکه‌ها در نزدیکی بذر باشد و محصول بتواند آن را به راحتی دریافت کند، مؤثرتر خواهد بود. همه کودپاشی‌های سطحی باید به‌صورت مکانیکی وارد خاک شوند تا میزان اتلاف از طریق روان‌آب و تبخیر کاهش یابد. هرگز نباید مواد را به زمین یخ‌زده وارد کرد، در مناطقی که روان‌آب و جریان‌های زمینی بالاست نیز باید میزان کاربرد را محدود ساخت. آب آبیاری باید در جهت به حداکثر رساندن بهره‌وری و حداقل رساندن روان‌آب و نشت، مدیریت شود. آب آبیاری کشاورزی بیشترین پتانسیل را برای آلودگی منابع آب دارد. درصورت استفاده زیاد آب هر دو عنصر نیتروژن و فسفر آب‌های سطحی را آلوده و به آب‌های عمقی نیز نفوذ می‌کنند.

1. 1. کاربرد شیوه‌های نوین زراعت: جهت کاهش مصرف کود نیاز به یک سیستم کامل است که اجزای این سیستم وابستگی زیادی به کود نداشته باشد، مانند شخم حفاظتی و بافرها. در ادامه انواع روش‌های نوین زراعت عنوان شده است.

– شخم حفاظتی: شخم حفاظتی روشی از مدیریت مزرعه است که باعث کاهش روان‌آب می‌شود. در این روش محصولات با حداقل بهم خوردن خاک رشد می‌کنند، باقی‌مانده‌های گیاهی به‌طور کامل از بین نمی‌روند و همه یا بیشتر آن‌ها در خاک باقی می‌مانند. این روش در کاهش اتلاف فسفر بسیار مهم است.
– تناوب زراعی: تناوب زراعی می‌تواند باعث بهبود عملکرد شود و به دلیل حداقل نیاز به سم و کود، منافع اقتصادی به همراه دارد. کشت حبوبات بخشی از برنامه تناوب زراعی است که در تأمین نیتروژن محصول بعدی بسیار مؤثر است. محصولات دارای ریشه عمیق می‌توانند از نیتروژن باقی‌مانده محصولات با ریشه کم‌عمق استفاده کنند. محصولات پوششی فرسایش بادی و آبی را متوقف کرده و می‌توانند از نیتروژن باقیمانده در خاک استفاده کنند.
– نوار بافر: نوار بافر یا نوار فیلتر می‌تواند مانع روان‌آب و کمک به فیلتر شدن نیتروژن و فسفر از روان‌آب شود. نوار بافر یا نوار فیلتر از طریق کشت انبوه پوشش گیاهی نزدیک آب‌های سطحی ایجاد می‌شود. سیستم ریشه‌ای این گیاهان خاک را در محل نگه می‌دارد و از این طریق باعث کاهش روان‌آب و فرسایش می‌شود همچنین رسوبات و مواد شیمیایی را فیلتر می‌کنند.
– تسطیح مزرعه: برای تسطیح مزرعه استفاده از تجهیزات تسطیح زمین لیزری کنترل شده که دارای تکنولوژی بالایی است، بسیار مناسب است. تسطیح زمین برای بهبود کنترل آب، یکنواختی اشباع آب و کاهش روان‌آب نقش زیادی دارد.
– ذخیره‌سازی و انتقال کود: برای ذخیره سازی و انتقال کودها، باید دستورالعمل برچسب‌ها رعایت شود و دفع ظروف خالی به دقت صورت گیرد (آژانس حفاظت محیط‌زیست، ۲۰۱۰).
۸-۲ مضرات استفاده از نهاده‌های شیمیایی
هزینه‌های ناملموس ناشی از آلودگی آفت‌کش‌ها واضح است؛ هزینه‌های اقتصادی و زیست‌محیطی استفاده از آفت‌کش‌ها شامل: تأثیر بر سلامتی انسان‌ها، مسمومیت حیوانات و آلودگی تولیدات حیوانی، کاهش دشمنان طبیعی آفات، هزینه مقاومت به آفت‌کش‌ها، کاهش زنبورهای عسل و گرده افشانی، کاهش محصول، کاهش پرندگان و ماهی‌ها، آلودگی آب‌های زیرزمینی و هزینه‌هایی که دولت برای برای جبران خسارات متحمل می‌شود (پیمنتل و همکاران^[۸۴]، ۱۹۹۲). به طور کلی اثرات نهاده‌های شیمیایی را به چند زیر بخش طبق ذیل تقسیم بندی نموده‌ایم:
۱-۸-۲ تأثیر نهاده‌های شیمیایی بر محیط ‌زیست
استفاده از نهاده‌های شیمیایی تولید و بهره‌وری کشاورزی را افزایش می‌دهد. با این‌حال استفاده بیش از حد از این نهاده‌ها اثرات جانبی منفی بسیاری به دنبال دارد. این اثرات عبارتند از آسیب به زمین‌های کشاورزی، شیلات، جانوران و گیاهان است. از دیگر اثرات جانبی عمده، از بین بردن غیر عمدی حشرات مفید، برای از بین بردن آفات کشاورزی است. هزینه‌های این اثرات مخرب، بازده کشاورزان را تحت تأثیر قرار می‌دهد (ویلون و تیزدل، ۲۰۰۱). کاربرد این نهاده‌ها باعث کاهش تنوع زیستی نیز می‌شود (آتریا^[۸۵]، ۲۰۰۷؛ ویلسون و تیزدل، ۲۰۰۱).
همچنین مطالعات کیلینگ و همکاران^[۸۶] نشان می‌دهند، زمانی که باقیمانده علف‌کش‌ها در خاک بماند محصولات کاشته شده در چرخه ممکن است تحت تأثیر قرار گیرند. کودها و سمومی که به راحتی در خاک نفوذ می‌کنند، برای بندپایان، کرم‌های خاکی، قارچ‌ها، باکتری‌ها و تک‌یاخته‌هایی که برای سیستم حیاتی هستند، سمی هستند؛ زیرا به ساختار و عملکرد سیستم‌های طبیعی غالب می‌شوند. میزان خسارت ناشی از کاربرد این نهاده‌های شیمیایی به محیط‌زیست کاملاً مشخص نیست، با این حال شواهد نشان می‌دهد بر بسیاری از گونه‌های پستانداران، حشرات و پرندگان تأثیر منفی دارند. همچنین تحقیقات نشان داده که حیوانات مزرعه و حیوانات خانگی نیز تحت تأثیر نهاده‌ها قرار می‌گیرند (ویلسون و تیزدل، ۲۰۰۱). همین‌طور بسیاری از آفت‌کش‌ها حتی در دوز معمولی خود برای ماهی‌ها بسیار سمی هستند. کودها و سموم شیمیایی توسط روان‌آب، فرسایش خاک، آب‌شویی و باد وارد اکوسیستم آبی می‌شوند (متیوز، ۲۰۰۸؛ لیچنبرگ و زیمرمن، ۱۹۹۹). آفت‌کش‌ها و کودهای شیمیایی همچنین آب آشامیدنی و محصولات غذایی را آلوده می‌کنند (گیانوسارو و بربل، ۲۰۱۳؛ متیوز، ۲۰۰۸؛ پیمنتل، ۱۹۹۲). به‌ویژه سبزیجات و میوه‌ها بالاترین دوز آفت‌کش را دریافت می‌کنند که ممکن است خطرات جدی برای سلامت مصرف‌کنندگان به دنبال داشته باشند (پیمنتل، ۱۹۹۲).
۲-۸-۲ تأثیر نهاده‌های شیمیایی به سلامتی انسان
سموم شیمیایی به سلامتی انسان از دو طریق تأثیر می‌گذارند، یکی اثرات مضر سموم شیمیایی بر سلامتی کاربران سموم شیمیایی و دیگری تأثیر باقیمانده سموم شیمیایی در محصولات غذایی بر سلامت مصرف‌کنندگان (پورآتشی، ۱۳۸۹؛ قاسمی و کرمی، ۱۳۸۸). مرگ و میر انسان‌ها بخاطر قرار گرفتن در معرض نهاده‌های شیمیایی، به‌ویژه در کشورهای در حال توسعه افزایش یافته است (ویلسون و تیزدل، ۲۰۰۱). همچنین اثرات نهاده‌های شیمیایی بر سلامتی کاربران سموم شیمیایی از طریق سروکار داشتن با این مواد شیمیایی اساساً سمّی، ازجمله آماده کردن و پاشیدن آن‌ها، نگهداری و انبار کردن آن‌ها، خطرات زیادی برای کشاورزان و مزرعه‌داران و نگهدارندگان در پی دارد. شایع‌ترین علائم استفاده از سموم شیمیایی توسط کشاورزان تانزانیا اثرات پوستی، سرگیجه، سردرد، تهوع، معده‌ درد و در مواردی مسمومیت نیز گزارش شده است (نگووی و همکاران^[۸۷]، ۲۰۰۷). همان‌طور که گفته شد باقیمانده سموم شیمیایی در غذا بر سلامتی افراد نیز تأثیر منفی دارد، طبق گفته مدیریت غذا و داروی ایالات متحده آمریکا^[۸۸] حدود ۳۵% از غذاهایی که توسط مصرف‌کنندگان خریداری می‌شوند، دارای سطوح سم قابل تشخیص است و باقی‌مانده آفت‌کش‌ها در۱ تا ۳% غذاها بالاتر از میزان قانونی آن‌ها است (سالامه و همکاران، ۲۰۰۴). هم‌چنین بر اساس مطالعات بسیاری که روی نمونه عصاره میوه‌ها و سبزیجات در ایالات متحده انجام شده، مشخص شده است که در خیلی از سبزیجات (خیار، هویج، شلغم، تربچه، گوجه فرنگی) و میوه‌ها (مثل توت‌فرنگی) باقی‌مانده آفت‌کش‌ها بیش از حد تحمل مجاز است (کیگلی^[۸۹]، ۱۹۹۷). تأثیر حاد معمولاً بر اثر مقدار زیادی از مواد شیمیایی است و تقریباً فوراً اتفاق می‌افتد. نمونه‌هایی از اثرات حاد بر سلامتی شامل: سرگیجه، تهوع، اسهال، استفراغ، التهاب ریه، جوش‌های پوستی و حتی مرگ می‌باشد. مقدار باقی‌مانده مواد شیمیایی در آب آشامیدنی و غذا در برخی موارد آن‌قدر زیاد است که موجب بروز اثرات حاد بر سلامتی می‌گردد. این مواد باعث بروز اثرات مزمنی می‌گردد که بر اثر تماس طولانی مدت ظاهر می‌شود. نمونه‌های از اثرات مزمن سموم شیمیایی شامل نقص عضو، نقایص تولید مثلی، سرطان، صدمه به سیستم دفاعی بدن و بیماری‌های سیستم عصبی می‌باشد (قاسمی و کرمی، ۱۳۸۸).
۳-۸-۲ تأثیر نهاده‌های شیمیایی بر اقتصاد
هزینه‌هایی که به کشاورزان برای بستری شدن، مشاوره پزشک و درمان تحمیل می‌شود. همچنین هزینه‌های رفت و آمد برای مراجعه به پزشک، هزینه‌های مربوط به رژیم غذایی مخصوص و استخدام نیروی کار به دلیل عدم توانایی بدنی در روزهای بیماری. هزینه‌های غیرمستقیم شامل از دست دادن ساعات و روزهای کاری، از دست دادن راندمان کاری، از دست دادن زمانی که بیمار برای ویزیت پزشک صرف می‌کند، همچنین از دست دادن زمانی که اعضای خانواده درگیر مراقبت از فرد بیمار هستند (ویلسون و تیزدل،‌ ۲۰۰۱). تخمین زده شده از هر ۸۰۰۰ میلیون دلار ناشی از کاربرد آفت‌کش‌ها، ۵۰۰۰ میلیون دلار آن مربوط به هزینه‌های زیست‌محیطی و سلامت عموم است (پیمنتل و همکاران، ۱۹۹۲). همچنین ویلسون تخمین زده هزینه‌هایی که کشاورزان سریلانکا به دلیل قرار گرفتن در معرض آفت‌کش متحمل می‌شوند حدود ۵۴۶۵۴ روپیه در سال است، که حدوداً برابر با درآمد یک ماه کشاورز است. به طور کلی برآوردهایی که از هزینه‌های ناملموس و ملموس صورت گرفته، بیانگر صَرف میلیون‌ها روپیه در سال به دلیل قرار گرفتن در معرض آفت‌کش‌ها است (ویلسون و تیزدل، ۲۰۰۱). به غیر از هزینه‌های سلامتی، هزینه‌های ناشی از تلفات محصول در اثر شیوع آفات و تأثیرات نامطلوبی که این مواد بر خاک کشاورزی دارند نیز باید مَدّ نظر باشد. در چنین وضعیتی نه تنها درآمد کل^[۹۰] کشاورزی را تحت تأثیر قرار می‌دهد بلکه هزینه تولید نیز افزایش می‌یابد. خلاصه‌ای از مطالب ذکر در شکل ۲-۱ نشان داده شده است. شکل ۲-۱(a) استفاده محدود از نهاده‌های شیمیایی را نشان می‌دهد، در این صورت سیستم تولید کشاورزی به صورت پایدار باقی می‌ماند، آلودگی که باعث نگرانی‌های زیست‌محیطی شود ایجاد نمی‌شود. هزینه کل تولید نیز خیلی زیاد نیست. شکل ۲-۱(b) سیستم تولیدی که درآن مقادیر زیادی از نهاده‌های شیمیایی برای افزایش و حفظ عملکرد استفاده می‌شوند را نشان می‌دهد، در این سیستم افزایش بهره‌وری کوتاه مدت است و هزینه کل تولید به دلیل استفاده از نهاده‌های شیمیایی زیاد، بالا است. افزایش تولید و بهره‌وری زیاد در اثر استفاده بیش از حد نهاده‌های شیمیایی، باعث افزایش آلودگی‌ها می‌شود. تأثیر آلودگی‌ها بر تولید به صورت کاهش حاصلخیزی خاک، گسترش و مقاومت آفات کشاورزی و همچنین نابودی شکارچیان مفید است و عملاً باعث افزایش هزینه‌های تولید کل می‌شود. به‌طور کلی هزینه‌ها عبارتند از: هزینه‌ استفاده از نهاده‌های شیمیایی، آسیب‌های ناشی از گسترش آفات و هزینه‌های بهداشتی کشاورزان در اثر قرار گرفتن در معرض آفت‌کش‌ها. از این رو شکاف بین هزینه کل^[۹۱] و درآمد کل^[۹۲] کوچک‌تر می‌شود، این مطلب در شکل ۲-۱© نشان داده شده است. این شکل نشان می‌دهد، هزینه کل تولید افزایش یافته و سطح تولید در حال کاهش است. باید اشاره کرد، گرچه می‌توان تولید محصول را با کاربرد مقدار بیشتری از نهاده‌ها افزایش داد ولی این افزایش خیلی قابل توجه نیست؛ البته استفاده بیشتر از نهاده‌ها باعث مشکلات بیشتر و افزایش آسیب‌های ناشی از آلودگی می‌شود. با توجه به مطالب فوق دیده می‌شود که تکنولوژی‌های جدید، پایداری کشاورزی را تحت تأثیر قرار می‌دهند (ویلسون و تیزدل، ۲۰۰۱).
(مقدار نهاده‌ها)
استفاده محدود از نهاده‌های شیمیایی. هماهنگ بودن ظرفیت‌های زیست‌محیطی، بیشتر از آلودگیِ ایجاد شده است. این نوع سیستم تولید، پایدار است و آلودگی ایجاد نمی‌کند.
افزایش استفاده از نهاده‌های شیمیایی باعث آلودگی می‌شود؛ تا آنجا که آلودگی روی تولید تأثیر می‌گذارد. نه تنها هزینه استفاده از نهاده‌ها افزایش یافته، بلکه آلودگی‌های مربوط نیز بیشتر شده است. شکاف بین سودکل و هزینه کل کمتر از نمودارهای (a) و (b) است.
افزایش استفاده از نهاده‌های شیمیایی برای افزایش عملکرد. آلودگیِ ایجاد شده از طریق نهاده‌های شیمیایی بیشتر از هماهنگی با ظرفیت‌های زیست‌محیطی است. این نوع سیستم، تولید ناپایدار است.
شکل ۲-۱ ارتباط هزینه/سود قبل و بعد از آلودگی نهاده‌های شیمیایی (منبع: ویلسون و تیزدل، ۲۰۰۱)
۹-۲ علل استفاده از نهاده‌های شیمیاییس
مواد شیمیایی کشاورزی از مهم‌ترین نهاده‌های ورودی مزرعه هستند و تقریباً در تمام سیستم‌های کشاورزی مورد استفاده قرار می‌گیرند (تاکر و نپیر، ۲۰۰۱). با وجود این‌که استفاده از نهاده‌های شیمیایی مانند سموم و کودهای شیمیایی باعث افزایش قابل توجه تولید مواد غذایی می‌شود، اما استفاده بیش از حد این نهاده‌های شیمیایی باعث افزایش هزینه‌های کشاورزی، بهداشتی و زیست‌محیطی می‌شود (ویلسون^[۹۳]، ۲۰۰۰). در این مورد این سؤال مطرح می‌شود که چرا با وجود این ‌که عوارض نهاده‌های شیمیایی تا حدودی آشکار گردیده است، کشاورزان همچنان استفاده از این نهاده‌ها را ادامه می‌دهند؟ هیونگ و همکاران^[۹۴] (۲۰۰۲) ریشه این مسئله و پارادوکس را در روش‌های تصمیم‌گیری کشاورزان می‌دانند. عده‌ای معتقدند، عوامل اقتصادی، تصمیم‌گیری کشاورزان را تحت تأثیر قرار می‌دهد. این دیدگاه حاصل تئوری‌های انتخاب عقلایی^[۹۵] است. با توجه به نظریه نئوکلاسیک، کشاورزان تا زمانی از این نهاده‌ها استفاده خواهند کرد که بازده ارزش خالص این کار مثبت باشد (ویلسون و تیزدل، ۲۰۰۱). تا آن‌جا که هدف اصلی کاربرد نهاده‌های شیمیایی کسب درآمدِ قابل توجه از فعالیت‌های کشاورزی عنوان شده است و کشاورزان با انگیزه‌ی دریافت پول بیشتر، نهاده‌های شیمیایی را بی‌رویه به‌کار می‌برند (هیونگ-یان و لین-جی، ۲۰۰۹).
تکنولوژی‌هایی که پایداری کمتری دارند بیشتر در کشورهای در حال توسعه استفاده می‌شود (ویلسون و تیزدل، ۲۰۰۱). استفاده از نهاده‌های شیمیایی در این کشورها نیز نسبت به کشورهای توسعه‌یافته بیشتر است. ناچیز بودن هزینه‌های کوتاه مدت استفاده از آفت‌کش‌ها نیز یکی دیگر از دلایل کاربرد زیاد این نهاده‌های شیمیایی است (آتریا، ۲۰۰۷). سیستم‌های بازار و پذیرش تکنیک‌های ناپایدار بیوفیزیکی، استفاده از سموم و کودهای شیمیایی را تشویق می‌کنند. چنین روش‌هایی اگرچه در کوتاه مدت، کاهش هزینه‌های جاری و افزایش بازده را به دنبال دارند، اما در دراز مدت سبب کاهش عملکرد و افزایش هزینه‌های تولید می‌شوند (چنین حالتی در شکل ۲-۱© نشان داده شده است). در ابتدا، استفاده از نهاده‌های شیمیایی می‌تواند عرضه را افزایش و قیمت بازار را کاهش دهد، در نتیجه غیرپذیرندگان نیز مجبور به پذیرش می‌شوند‌. به عبارت دیگر کشاورزانی که از این نهاده‌ها استفاده نمی‌کنند، برای جلوگیری از زیان‌های اقتصادی مجبور به استفاده می‌شوند (ویلسون و تیزدل، ۲۰۰۱). چرا که کشاورزان ریسک‌گریز هستند و استفاده از نهاده‌های شیمیایی نیز می‌تواند باعث کاهش ریسک ناشی از آفات و کمبود عناصر خاک شود. در صورتی ‌که برخی مطالعات نشان داده کاهش استفاده از آفت‌کش‌ها تأثیر زیادی بر عملکرد محصول ندارد و حتی در صورت ریسک گریز بودن کشاورزان، افزایش استفاده از آفت‌کش باعث کاهش عدم اطمینان نمی‌شود (ویداوسکی و همکاران^[۹۶]، ۱۹۹۸). بنابراین استفاده از مواد شیمیایی نسبت به مواد طبیعی در دسترس کشاورزان، در اولویت قرار می‌گیرد. مسئله ناتوانی بازار می‌تواند باعث توسعه روش‌های ناپایدار کشاورزی، همچنین کاهش رفاه اقتصادی در درازمدت می‌شوند.
بر خلاف گروه اول یا طرفداران تصمیم‌گیری اقتصادی، گروه دوم (هیونگ و همکاران، ۲۰۰۲؛ هیونگ و همکاران^[۹۷]، ۱۹۹۴) معتقدند، متغیرهای روانی- اجتماعی تاثیر بیشتری بر تصمیم‌گیری کشاورزان دارند. این گروه معتقدند، مطالعات بر روی قضاوت‌ها و انتخاب‌های انسان نشان داده است، مدل‌های اقتصادی قادر نیستند چگونگی تصمیم‌گیری واقعی انسان‌ها را تجزیه و تحلیل کنند (سلویک و همکاران^[۹۸]، ۱۹۹۷؛ سایمون^[۹۹]، ۱۹۷۸). در همین رابطه برتون معتقد است، باید در نظر داشت همه‌ی رفتارها بنا به دلایل اقتصادی و عقلایی که افراد صرفاً به نفع خود رفتار می‌کنند نیست (برتون^[۱۰۰]، ۲۰۰۴)، زیرا اگر افراد فقط بر اساس مشوق‌های اقتصادی تصمیم‌گیری کنند، آن‌ها به محض این‌که رفتار از سوددهی خارج شود آن را رها می‌کنند (استج^[۱۰۱]، ۲۰۰۸؛ کمپبل و همکاران^[۱۰۲]، ۲۰۰۴). برای مثال روشن شده است، زمانی که یک روش تولیدی مورد استفاده قرار می‌گیرد و کشاورزان به انجام آن عادت می‌کنند، ممکن است بازگشت به حالت قبلی غیرممکن باشد، حتی اگر هزینه تولید روش حاضر بیشتر از روش قدیمی باشد (ویلسون و تیزدل، ۲۰۰۱).
به عبارت دیگر، گروه دوم به عوامل درونی- فردی کشاورزان هم‌چون نگرش، فشار گروه‌های مرجع، خارج از کنترل فرد و دانش آن‌ها تأکید دارند. برای مثال معتقدند، شرکت‌های فروش نهاده‌های شیمیایی از طریق تبلیغات و ترویج، باعث سوگیری کشاورزان به استفاده از این نهاده‌ها می‌شوند. به عبارتی تبلیغات و ترویج پویای شرکت‌های شیمیایی باعث از بین بردن نگرش نفرت (نگرش نسبت به مصرف سم و کود) کشاورزان به کاربرد روش‌های ناپایدار می‌شود (اسکلیدا و همکاران، ۲۰۰۶). همچنین مطالعات انجام شده در فیلیپین و ویتنام نشان داده است، پس از آن‌که کشاورزان اطلاعات لازم (دانش نسبت به مصرف سم و کود) درمورد بهره‌وری واقعی آفت‌کش‌ها را دریافت کردند، کاربرد این نهاده شیمیایی به‌طور چشمگیری کاهش یافته است (ویداوسکی و همکاران، ۱۹۹۸)؛ ژاو و همکاران^[۱۰۳] (۲۰۰۴) نیز معتقدند، از مهم‌ترین دلایل که باعث می‌شود کشاورزان نسنجیده محصولات را کودپاشی کنند، فقدان دانش مناسب است. اضافه بر آن، اعمال سیاست‌های کشاورزی و حمایت دولت از طریق اختصاص یارانه (حمایت گروه مرجع نسبت به مصرف سم و کود)‌ به نهاده‌های شیمیایی نیز باعث کاربرد نابجای آن‌ها می‌شود (یانجو و همکاران، ۲۰۱۲) یا عدم دسترسی مناسب به روش‌های مطمئن دیگر (سختی و خارج از کنترل بودن یا کنترل رفتاری درک شده) برای کنترل آفات از دیگر دلایل کاربرد این نهاده‌هاست (آتریا، ۲۰۰۷). به عبارت دیگر نهاده‌های شیمیایی جزء جدایی‌ناپذیر رشد ارقام پرمحصول تجاری (مثل واریته‌های مختلف انقلاب سبز) هستند و بدون استفاده از نهاده‌های شیمیایی ممکن نیست عملکرد بالا، حفظ شود (ویلسون و تیزدل، ۲۰۰۱). بنابراین علی‌رغم دلایل اقتصادی، دلایل مربوط به مسائل داوطلبانه و درونی نیز در میزان کاربرد نهاده‌های شیمیایی تأثیر دارد.
از طرفی با تغییر جریان سیاست‌های کشاورزی از حداکثر بهره‌وری به سمت ترویج طرح‌های حفاظتی و زیست‌محیطی، محققان نیز علاقمند به پژوهش در زمینه‌های رفتاری، روان‌شناسی و تصمیم‌گیری کشاورزان گردیدند (آستین و همکاران^[۱۰۴]، ۱۹۹۸). انگیزه‌ها، ارزش‌ها و نگرش‌ها نیز عوامل تعیین‌کننده‌ای در فرایند تصمیم‌گیری کشاورزان هستند (موریس و پاتر^[۱۰۵]، ۱۹۹۵). در مجموع مطالعاتی که روی قضاوت و تصمیم‌گیری انسان انجام شد، نشان داده مدل‌های اقتصادی قادر به محاسبه تصمیم‌گیری نیستند، کلیندورفر و همکاران^[۱۰۶] نیز استدلال کردند، تصمیم‌گیری ماهیت رفتاری دارد، بنابراین برای شناخت و بهبود تصمیم‌گیری باید به بررسی جنبه‌های “رفتاری” تصمیم‌گیری پرداخت (اسکلیدا و همکاران، ۲۰۰۶). محققان می‌توانند با بهره گرفتن از روش‌های پیمایشی راون‌شناسی، عوامل غیراقتصادی که منجر به تصمیم‌گیری می‌شود را به صورت کمّی اندازه‌گیری کنند (برتون، ۲۰۰۴). اولین گام توسعه برنامه‌های کاربردی جهت کاهش خسارات نهاده‌های شیمیایی، پرداختن به این مسئله از طریق بررسی دانش، نگرش و رفتار کشاورزان در رابطه با کاربرد این مواد شیمیایی است (کو و جایارانتنام^[۱۰۷]، ۱۹۹۶). از این رو پژوهش حاضر بر جنبه‌های درونی فرد در زمان تصمیم‌گیری یعنی عوامل روان‌شناختی در دلایل کاربرد سموم توسط کشاورزان می‌پردازد و در راستای دستیابی به این هدف از تئوری رفتار برنامه‌ریزی شده آجزن (۱۹۹۱) استفاده شده است. این تئوری به‌طور وسیعی در مطالعات مربوط به رفتار حفاظتی کشاورز مورد استفاده قرار گرفته است (یزدان‌پناه و همکاران^[۱۰۸]، ۲۰۱۴؛ ساترلند^[۱۰۹]، ۲۰۱۱؛ باند و همکاران^[۱۱۰]، ۲۰۰۸؛ بیدل و رحمان^[۱۱۱]، ۱۹۹۹: ۲۰۰۰).
۱۰-۲ دلیل استفاده از تئوری‌ رفتار برنامه‌ریزی شده
در اواخر دهه ۱۹۸۰ کشاورزی اروپا یک “دوره عدم قطعیت” را گذراندند که در آن سیاست‌گذاران به دنبال راه‌حلی برای مشکلات کشاورزی بودند و بودجه زیادی برای حل نگرانی‌های اجتماعی و زیست‌محیطی در نظر گرفتند. نتیجه این شد که کشاورزان را از تولید بیش از حد منصرف کنند. هم ‌زمان اقدامات داوطلبانه‌ای برای تشویق کشاورزان، به منظور تنوع بخشیدن به کسب و کار خود، که جایگزینی برای کشاورزی و استفاده زمین‌های کشاورزی بود صورت گرفت؛ به عنوان مثال در انگلستان طرح‌هایی مثل متنوع‌سازی مزرعه، بیمه مزارع جنگلی، اهدا مزارع جنگلی، طرح نظارت روستا و امثال آن‌ها پیاده شد ولی این اقدامات با شکست مواجه شد (برتون، ۲۰۰۴)؛ شکست این اقدامات که باعث تغییرات گسترده‌ای در صنعت کشاورزی اروپا شد، یکی از عواملی است که باعث افزایش اهمیت درک کشاورزان از طرف سیاست‌گزاران گردید. سیاست‌گزاران به یک روش پیش‌بینی و تعیین انگیزه کشاورزان برای پذیرش رویکردهای جدید نیاز دارند (آستین و همکاران، ۱۹۹۸). این نیازها باعث شد از روش‌های رفتاری استفاده شود. موریس و پتر (۱۹۹۵) رهیافت رفتاری را تمرکز بر روی انگیزه‌ها، ارزش‌ها و نگرش‌ها می‌دانند که فرایند تصمیم‌گیری کشاورز را تعیین می‌کنند. رهیافت رفتاری طیف گسترده‌ای از مطالعات است که با بهره گرفتن از روش‌های کمّی به بررسی “تصمیم‌گیری” می‌پردازد. محققان می‌توانند با بهره گرفتن از روش‌های پیمایشی راون‌شناسی، عوامل غیراقتصادی که منجر به تصمیم‌گیری می‌شود را به صورت کمّی اندازه‌گیری کنند (برتون، ۲۰۰۴). مبدأ رهیافت‌های رفتاری به مدل‌های اقتصادی که دهه ۱۹۵۰ غالب بودند برمی‌گردد. مطالعاتی که روی قضاوت و انتخاب انسان انجام شد، نشان داده مدل‌های اقتصادی قادر به محاسبه تصیم‌گیری نیست، چرا که تصمیم‌گیری ذاتاً یک عمل “رفتاری” است و برای شناخت و بهبود تصمیم‌گیری باید به بررسی جنبه‌های “رفتاری” تصمیم‌گیری پرداخت (اسکلیدا و همکاران، ۲۰۰۶). شاید مهم‌ترین ویژگی برای ظهور رویکردهای رفتاری مفهوم “رضامندی” توسط سایمون^[۱۱۲] (۱۹۵۷) بوده است، این‌که مردم ضرورتاً به دنبال تصمیم‌گیری بهینه اقتصادی نیستند، بلکه ممکن است به دنبال بهینه‌سازی اهداف اجتماعی/ ذاتی و ارزشی باشند، این امر باعث شد، مفهوم تصمیم‌گیری کشاورز که به صورت محض بر مبنای تصمیم‌گیری منطقی است زیر سؤال رود. در کنار افزایش اهمیت اهداف غیراقتصادی که در دهه ۱۹۷۰ توسعه یافت. انتشار فعالیت‌هایی مثل طبقه‌بندی اهداف و ارزش‌های کشاورز که توسط گاسون^[۱۱۳] (۱۹۷۳) صورت گرفت، عوامل غیراقتصادی شامل تأثیرات فرهنگی، اجتماعی و روان‌شناختی به مدل‌های منطقی اضافه شد. بنابراین با توجه به این مطلب که تصمیم‌گیری کشاورزان نمی‌تواند از طریق مدل‌های ریاضی که اقتصاددانان استفاده می‌کنند توضیح داده شوند، نیاز به درک تصمیم‌گیری کشاورزان احساس شد؛ در نتیجه دانشمندان علوم اجتماعی روشی متفاوت از روش اقتصاددانان انتخاب کردند که “رهیافت رفتاری” نامیده می‌شود و نگرش و رفتار انسان را در رأس قرار می‌دهد (ویلوک و همکاران، ۱۹۹۹). رویکردهای رفتاری، کشاورزان را به عنوان مدیران مستقل مزرعه به رسمیّت می‌شناسد؛ که اغلب در مورد مدیریت منابع محیط ‌زیست روی مزارع خود، مستقل از مدیران رسمی یا دولتی محیط ‌زیست تصمیم می‌گیرند. تمرکز بر تصمیم‌گیری فردی از طریق تدوین پرسشنامه و روش تحقیق مبتنی بر مصاحبه از مهم‌ترین دلایل استفاده از رهیافت‌های رفتاری توسط کسانی است که به دنبال “درک” تصمیم فردی کشاورزان هستند (کینگ و ایلبری^[۱۱۴]، ۲۰۱۰). همچنین این روش‌ها، استاندارد شده و تکرارپذیر هستند و برای سیاست‌گذاران جهت نظارت مناسب هستند (بیدل و رحمان، ۲۰۰۰). مدل‌های رفتاری دو نقش “توضیح دادن” و “پیش بینی کردن” را انجام می‌دهد. نقش توضیحی باعث می‌شود، روابط بین داده‌ها بهتر درک شود و نقش پیش‌بینی کننده اجازه می‌دهد نتایج به سایر مجموعه داده‌ها تعمیم داده شود (آستین و همکاران، ۱۹۹۸). تا این‌که در اواسط دهه ۱۹۷۰ رویکردهای رفتاری با توسعه فاکتورهای اجتماعی روان‌شناختی “تئوری کنش علی^[۱۱۵]” مورد توجه قرار گرفت (برتون، ۲۰۰۴). تئوری کنش علّی اولین مدل قابل اعتمادی است که به ارتباط نگرش و رفتار توجه دارد و از متداول‌ترین روش‌ها در پیش‌بینی رفتار است (فیشبین و آجزن^[۱۱۶]، ۱۹۷۵). این تئوری اولین بار توسط آجزن و فیشبین در سال ۱۹۷۵ معرفی شد. همان‌گونه که در شکل ۲-۵ دیده می‌شود تئوری کنش علّی به طور کلی از سه جزء تشکیل شده است که شامل نگرش، هنجارهای ذهنی و تمایل رفتاری می‌باشد (برتون، ۲۰۰۴).
مدل اجتماعی روان‌شناختی کنش علّی معتقد است، رفتارهای ارادی شخص به طور مستقیم توسط نیّات رفتاری وی هدایت می‌شود و نیّت به نوبه خود توسط هنجارهای ذهنی و نگرش افراد نسبت به رفتار تعیین می‌شود (یزدان‌پناه و همکاران، ۲۰۱۱:۲۰۱۴). در این تئوری نگرش به رفتار و هنجار ذهنی به عنوان متغیرهای مستقل و نیت رفتاری متغیر وابسته می‌باشد (ابزری و همکاران، ۱۳۸۹). یون^[۱۱۷] (۲۰۰۳) عنوان می‌کند، در مدل کنش علّی فرض بر این است که همه رفتارها کاملاً داوطلبانه است. بر طبق این تئوری نگرش‌ها، در واقع عملکردی از اعتقادات هستند. اعتقاداتی که مربوط به نگرش فرد نسبت به انجام یک رفتار هستند، اعتقادات رفتاری نامیده می‌شوند. هنجارهای ذهنی نیز عملکردی از اعتقادات هستند، این اعتقادات هنجارهای ذهنی شخص را مورد تأیید قرار می‌دهد (افشاری، ۱۳۸۷).
شکل۲-۲ تئوری کنش علّی؛ منبع (برتون، ۲۰۰۴)
در اوایل ۱۹۸۰ با وارد شدن انتقادات به تئوری کنش علّی، آجزن (۱۹۹۱-۱۹۸۵) متغیر “کنترل رفتار درک شده^[۱۱۸]” را به مدل اضافه نمود. وی همچنین نام مدل را از “تئوری کنش علّی” به “تئوری رفتار برنامه‌ریزی شده^[۱۱۹]” تغییر داد (یزدان‌پناه و همکاران، ۲۰۱۱). به اعتقاد گریزل^[۱۲۰] با وجود ارتباط قوی بین تمایل رفتاری و رفتار واقعی، بسیاری از مطالعات بیان می‌کنند، همیشه تمایل منجر به رفتار واقعی نمی‌شود. به عبارت دیگر در مواقعی که افراد به طور کامل بر رفتارهای خود کنترل ندارند، تمایل رفتاری نمی‌تواند عامل اصلی تعیین کننده رفتار باشد. از این رو آجزن با اضافه نمودن یک جزء اضافی به نام کنترل رفتاری درک شده به نظریه کنش علّی، نظریه رفتار برنامه‌ریزی شده را مطرح نمود (افشاری، ۱۳۸۷). از آن‌جا که تئوری کنش علّی بیشتر رفتارهایی که فرد در انجام آن‌ها کنترل ارادی و اختیار عمل کمی دارد را شناسایی می‌کند، بنابراین امروزه از گسترده‌ترین تئوری‌‌های مورد استفاده‌ی بررسی رابطه بین نگرش- رفتار، تئوری رفتار برنامه‌ریزی شده آجزن (۱۹۹۱) می‌باشد (راسل و فیلدینگ^[۱۲۱]، ۲۰۱۰). دلیل اصلی اضافه کردن کنترل رفتار درک شده این است که قادر به پیش بینی رفتارهایی است که تحت کنترل ارادی فرد نیست، در حالی‌که تئوری کنش علّی قادر به پیش‌بینی رفتارهای نسبتاْ ساده (یعنی رفتارهایی که تحت کنترل ارادی است) بود. در شرایطی که اجبار و محدودیت در عمل وجود دارد، نیت (قصد) به تنهایی برای پیش‌بینی رفتار کافی نبود (آرتیماج و کونر^[۱۲۲]، ۲۰۰۱). گنجاندن کنترل رفتار درک ‌شده اطلاعاتی درمورد محدودیت‌های بالقوه در عمل که توسط فرد درک می‌شود را فراهم می‌سازد و توضیح می‌دهد چرا نیّات همیشه نمی‌توانند رفتار را پیش‌بینی کند (آرتیماج و کونر، ۲۰۰۱). مدل تئوری رفتار برنامه‌ریزی شده‌ بر این فرض است که افراد برای اجتناب از مجازات و دریافت پاداش دارای انگیزه هستند. بر اساس این مدل، تصمیم‌گیری از طریق ارزیابی منطقی پیامدهای رفتاری هدایت می‌شود. مجموع پیامدهای مثبت و منفی دریافت شده، نگرش کلی نسبت به گزینه‌های رفتاری را تعیین می‌کند (بامبرگ و ماستر^[۱۲۳]، ۲۰۰۷). تاکنون مطالعات بسیاری در استفاده از مدل تئوری رفتار برنامه‌ریزی شده در زمینه‌های مختلف صورت گرفته است. از جمله مطالعات مربوط به کامپیوتر و اینترنت (لیا^[۱۲۴]، ۲۰۰۴؛ کلوباس و کلاید^[۱۲۵]، ۲۰۰۰)؛ ورزش (رودس وکورنیا^[۱۲۶]، ۲۰۰۵)؛ بهداشت (کریمی و همکاران، ۱۳۹۱؛ پاکپورحاجی‌آقا و صفاری، ۱۳۹۱؛ بشارتی و همکاران، ۱۳۹۰)، فناوری اطلاعات (سلیمانی و زرافشانی، ۱۳۸۹)، کشاورزی ارگانیک (ساترلند، ۲۰۱۱)؛ امنیت غذایی (آرولا و همکاران^[۱۲۷]، ۲۰۰۸؛ ماهون و همکاران^[۱۲۸]، ۲۰۰۶؛ سبا و وسلا^[۱۲۹]، ۲۰۰۲)؛ رفتارهای حفاظتی (یزدان‌پناه و همکاران، ۲۰۱۱:۲۰۱۴؛ بیدل و رحمان، ۱۹۹۹:۲۰۰۰) و ترویج کشاورزی (باند و همکاران، ۲۰۰۸).
از زمانی که تئوری رفتار برنامه‌ریزی شده از تکامل تئوری کنش علّی به وجود آمد بسیار موفق بوده است، به این معنی که مطالعات بسیاری اثر کنترل رفتار درک شده بر تمایل رفتاری و رفتار افراد را نشان داده‌اند (اسپارک و گاثری^[۱۳۰]، ۱۹۹۸). با این حال آجزن (۱۹۹۱) معتقد است، تئوری رفتار برنامه‌ریزی شده می‌تواند شامل پیش‌گو کننده‌های اضافی نیز باشد، در صورتی‌که این پیش‌گو کننده‌ها بتوانند بعد از اِعمال سازه‌های فعلی که در تئوری بکار گرفته شده‌اند و به زمینه مورد تحقیق مربوط باشد، بخش قابل توجهی از واریانس تمایل رفتاری و رفتار را تبیین کنند (آجزن^[۱۳۱]، ۱۹۹۱). بنابراین با وجود این‌که موفقیت تئوری رفتار برنامه‌ریزی شده برای پیش‌بینی رفتار اثبات شده است، اما تکامل تئوری متوقف نشد و محققان در تحقیقات مختلف، سازه‌های خود را به تئوری اضافه کردند تا قدرت پیش‌بینی تئوری را افزایش دهند (یزدان‌پناه، ۲۰۱۱؛ فیدلینگ و همکاران^[۱۳۲]، ۲۰۰۵؛ برتون، ۲۰۰۴). برای بهبود قدرت توضیحی مدل متغیرهای اضافی همچون “اعتقادات اخلاقی” به مدل افزوده شد (کیزر و اسکاتل^[۱۳۳]، ۲۰۰۳). گر چه آجزن و فیشبین از وارد کردن اعتقادات اخلاقی به مدل خودداری کردند؛ شواهدی وجود دارد که نشان می‌دهد گنجاندن مفاهیمی مثل هنجار اخلاقی به طور قابل توجهی باعث درک درست و دقیقی از نیّت فرد می‌شود (کیزر و اسکاتل، ۲۰۰۳). آجزن (۱۹۹۱) بیان می‌کند، بر اساس موضوع مورد پژوهش می توان سازه‌هایی مثل هنجار اخلاقی را به تئوری اضافه کرد. در تئوری رفتار برنامه‌ریزی شده مفهوم خود^[۱۳۴](چگونگی درک خود) نیز گنجانده شده است. مفهوم خود از نظریه هویت می‌آید که توسط استریکر^[۱۳۵] معرفی شد (برتون، ۲۰۰۴). کشاورزان گاه برای خود تصوّراتی دارند که ممکن است اشتباه باشد و بر اساس همین پندارهای غلط است که سامانه‌های مدیریتی جدید را نمی‌پذیرند(اکس^[۱۳۶]، ۲۰۰۵). برتون (۲۰۰۴) نیز درمورد مدل آجزن بحث نموده و سه سازه جدید شامل عادات، تعهد اخلاقی و مفهوم خود را به عنوان متغیرهای مؤثر در افزایش قدرت پیش‌بینی کنندگی مدل مؤثر می‌داند و معتقد است هر چند این متغیرها به عنوان اجزای اصلی مدل در نظر گرفته نمی‌شوند، اما از اهمیت قابل ملاحظه‌ای برخوردار هستند.
۱۱-۲ پیش بینی رفتار: تئوری رفتار برنامه‌ریزی شده
تحقیقات انجام شده در رابطه با تئوری رفتار برنامه‌ریزی شده نشان می‌دهد، رابطه مثبت بین نگرش و نیّات رفتاری وجود دارد (آرتیماج و کونر، ۲۰۰۱). طبق تئوری رفتار برنامه‌ریزی شده، کنترل رفتار درک شده، همراه با نیّت می‌تواند به‌طور مستقیم برای پیش‌بینی تحقق رفتار به کار رود (آجزن، ۱۹۹۱). اگرچه ارتباط کاملی بین نیت رفتاری و رفتار واقعی وجود ندارد، اما نیت می‌تواند به عنوان نزدیک‌ترین معیار رفتار استفاده شود (فرانسیس و همکاران^[۱۳۷]، ۲۰۰۴). نیّات برای به دست آوردن عوامل انگیزشی که بر رفتار مؤثر هستند، استفاده می‌شوند. نیات نشان می‌دهند، مردم چگونه تمایل به انجام یک رفتار دارند و برای به دست آوردن آن برنامه‌ریزی می‌کنند. به عنوان یک قاعده کلی نیت قوی‌تر برای بکار بردن یک رفتار، احتمال انجام آن بیشتر است. نیت رفتاری تنها در صورتی که رفتار تحت کنترل ارادی باشد می‌تواند رفتار را بیان کند. به عنوان مثال درصورتی که شخص می‌تواند تصمیم به انجام دادن یا انجام ندادن رفتار بگیرد (آجزن، ۱۹۹۱). برخی عوامل غیرانگیزشی نیز، مانند دسترسی به منابع و فرصت‌های لازم (مثل زمان، پول، مهارت و همکاری دیگران) بر رفتار تأثیر دارند. در واقع این عوامل نشان‌دهنده کنترل واقعی مردم روی رفتار است تا جایی که فردی که در نظر دارد کاری را انجام دهد و منابع و فرصت‌های لازم را دارد وی باید در آن کار موفق باشد (آجزن، ۱۹۹۱). به عنوان مثال اگر رفتار اصلی، کاربرد سموم و کودهای شیمیایی باشد، محرک مهم این رفتار، نگرش نسبت به کاربرد سموم و کودهای شیمیایی می‌باشد نه نگرش‌های کلی نسبت به حفاظت از محیط‌زیست. در رابطه با رفتارهای زیست محیطی، تأثیر مثبت نگرش بر تمایل رفتاری تأیید می‌شود. در طیف وسیعی از مطالعات که بر اساس تئوری رفتار برنامه‌ریزی شده طراحی شده‌اند، همواره نگرش، تمایلات (نیّات) را پیش‌بینی می‌کنند، همچنین هنجارهای ذهنی (به عنوان درک فشار یا حمایت اجتماعی برای کاهش کاربرد سموم و کودهای شیمیایی) و درک کنترل بر رفتار (به عنوان مثال کنترل بر کاهش مصرف سموم و کودهای شیمیایی) از نظر آماری به طور معنی‌داری پیش‌بینی کننده مقاصد رفتاری حفاظت از محیط زیست می باشند (ساترلند، ۲۰۱۱؛ باند و همکاران، ۲۰۰۸؛ بیدل و رحمان، ۲۰۰۰:۱۹۹۹). به عبارتی دیگر، در صورتی‌ که کشاورزان فکر کنند افراد مهم در زندگی آن‌ها رفتارهای حفاظت از محیط زیست و کاربرد کمتر نهاده‌های شیمیایی را تأیید و حمایت می‌کنند و احساس کنند این اقدامات به راحتی قابل انجام است، با احتمال بیشتری تمایل به شرکت در این رفتارها دارند.
در ادامه برخی از مهم‌ترین مطالعات انجام گرفته در رابطه با تمایل رفتاری و رفتار در زمینه محیط زیست و دیگر زمینه‌ها ارائه می‌گردد.
لوپز-مسکویرا و سانچز^[۱۳۸] (۲۰۱۲) تعداد ۱۹۴ بازدیدکننده یک پارک در حومه یکی از شهرهای اسپانیا را مورد مطالعه قرار دادند و به تجزیه و تحلیل این که آیا مشخصات زیست‌محیطی بازدیدکنندگان پارک، توسط اجزای تئوری رفتار برنامه‌ریزی شده تعریف می‌شوند و تمایل آن‌ها به پرداخت هزینه برای حفاظت از پارک مشخص می‌شود، پرداختند. این مطالعه نشان داد، تئوری رفتار برنامه‌ریزی شده یک چارچوب مفید و موثر برای شناسایی نگرش‌ها، باورها و ارزش‌های زیست‌محیطی بازدیدکنندگان است. همچنین آمار برازش و نسبت واریانس نشان داد، تئوری رفتار برنامه‌ریزی شده تأثیر قابل توجهی بر تمایل به پرداخت^[۱۳۹] دارد. یزدان‌پناه و همکاران (۲۰۱۱) در مطالعه‌ای به بررسی رفتار و تمایلات رفتاری کارکنان سازمان‌های جهاد کشاورزی نسبت به حفاظت آب، از تئوری تکامل ‌یافته رفتار برنامه‌ریزی شده استفاده نموده، متغیرهای هنجار اخلاقی، مفهوم خود، درک از ریسک و اسطوره‌های ذهنی به عنوان متغیرهای اضافی به تئوری رفتار برنامه‌ریزی شده اضافه شده است. نتایج نشان داد، تئوری رفتار برنامه‌ریزی شده قادر به پیش‌بینی رفتار و تمایلات رفتاری افراد مورد مطالعه می‌باشد. همچنین متغیرهای هنجار اخلاقی، کنترل رفتار درک شده و هنجار ذهنی قادرند ۶۴ درصد از تغییرات متغیر وابسته تمایلات رفتاری را پیش‌بینی کنند. آن دسته از کارکنانی که درک و تعهد بیشتری در رابطه‌ با حفاظت آب احساس می‌کرده‌اند، تمایلات رفتاری بیشتری برای درگیر شدن در چنین فعالیت‌هایی از خود نشان داده‌اند.
اسپارک و گاثری (۱۹۹۸) در مطالعه‌ای تمایل رفتاری ۲۳۵ نفر از شهروندان انگلستان را در رابطه با رژیم غذایی عاری از چربی حیوانی مورد بررسی قرار دادند. جهت انجام این پژوهش از تئوری رفتار برنامه ریزی شده با سازه‌های اضافی مفهوم خود، تعهد خلاقی استفاده گردید. نتایج نشان داد، مفهوم خود یک سازه اضافه شده مهم در ارائه تئوری می‌باشد و درصد بالایی از واریانس تمایل رفتاری را تبیین می‌کند. همچنین اثر مفهوم خود بر تمایل رفتاری، مستقل از اجزای تئوری رفتار برنامه ریزی شده و سازه‌های اضافه شده دیگر است. همچنین جهت اطمینان از نتایج به دست آمده دو مطالعه مشابه در دانمارک و فنلاند انجام شد، نتایج این دو مطالعه نیز مؤید نتایج مطالعه بود.
ساترلند (۲۰۱۱) در یک تحقیق کیفی ۱۲ کشاورز در انگلستان را برای شناسایی گروهی از کشاورزان که کشاورزی خود را به عنوان”کشاورزی ارگانیک” یا “کشاورزی نیمه ارگانیگ” تعریف می‌کنند، مورد بررسی قرار داد. برای این منظور تئوری رفتار برنامه‌ریزی شده به عنوان چارچوب بکار گرفته شد و این تئوری را به عنوان یک چارچوب مفهومی محکم بر

مبحث دوم: تعریف و ماهیت دین
در این مبحث ابتدا تعریف لغوی دین، سپس تعاریف ذکر شده از سوی فقهای عامه و امامیه و حقوقدانان تبیین می‌گردد.
گفتار اول: تعریف لغوی دین
دین واژه‌ای عربی است و در اصطلاح ادباء و اهل لغت در معانی ذیل به کار رفته است:
الف- دین از نظر بعضی اندیشمندان به معنای قرض است.
در صحاح الجوهری آمده است: «الدین واحد الدیون … تقول: دنت الرجل القرضه فهو مدین و دان فلان یدین دیناً. استقرض و صار علیه دین فهو دائن^[۲۶]»
ب- دین به معنای بدهی مدت‌دار به کار رفته است.
ابوهلال عسکری به نقل از فروق اللغات جزائر می‌گوید: «فرق دین با قرض این است که دین همراه اجل و مدت است و از آیه ۲۸۲ سوره بقره «… اذا تداینتم بدین الی اجل مسمی فاکتبوه …» استنباط می‌شود که در مفهوم دین زمان وجود دارد و دین بر بدهی مدت‌دار اطلاق می‌گردد.^[۲۷]»
ج- دین به معنای تأخیر نیز به کار رفته است.
«بعته بدینه‌ای بتأخیر^[۲۸]»
د- دین به معنای شئ یا مال غیر حاضر نیز به کار رفته است.
«جمع الدین دیون و کل شئ لم یکن حاضراً فهو دین و ادنت فلاناً ادینته و اعطیته دیناً^[۲۹]»
ضمناً برای معامله خرید و فروش دین صیغه‌های مدانیه و تداین استعمال شده است^[۳۰].
(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت nefo.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

گفتار دوم: تعریف و ماهیت دین در نزد فقها
فقهای عامه و امامیه دین را به اعتبار محتوی و مضمون آن، در سه معنای (خیلی اعم، اعم و اخص) کلمه به کار برده‌اند، که جداگانه نظرات علما و فقهای اهل سنت و شیعه در این خصوص به شرح ذیل بررسی می‌گردد.
بند اول: تعریف دین در نزد فقهای عام
۱- دین در معنای خیلی اعم^[۳۱]: دین در این معنا شامل مجموع حق الله و حق الناس می‌باشد به تعبیر دیگر، دین به معنای اعم آن مطلق حقوقی است که بر ذمه انسان مستقر می‌گردد^[۳۲]. خواه این حقوق ناشی از حقوق شرعی و مذهبی مانند نماز، روزه، حج و نذر باشد، یا از اموال و حقوق مالی که بر ذمه انسان مستقر است و خواه سبب استقرار آن بر ذمه، توافق انسان با شخص دیگر باشد و یا به اسباب قهری و غیرارادی مانند اتلاف، غصب، استیفای ناروا از مال غیر.
البته بعضی از فقهای اهل سنت در این خصوص میان واجبات کفائی و عینی قائل به تفکیک شده‌اند و از نظر آنان «واجبات کفایی تکالیف اخلاقی است که در اعمال خیر متجلی می‌شود و بر ذمه مستقر نمی‌گردد.» اما در مقابل واجب عینی ذمه را مشغول می‌کند و بر دو قسم است اول حقوق الله مانند نماز، روزه، حج و زکات … و دوم دیونی که بر ذمه شخصی برای دیگری مستقر می‌شود مانند قیمت اجناس فروخته شده و یا قیمت اشیاء تلف شده^[۳۳].
۲- دین در معنای اعم: دین در معنای عبارتست از اموال و حقوق مالی که مستقر بر ذمه مدیون است اما در این خصوص میان نظر فقهای حنفیه و فقهای مذاهب دیگر اهل سنت تفاوت وجود دارد. فقهای حنفیه در تعریف دین گفته‌اند: «مالی که به سبب معاوضه، اتلاف و یا قرض بر ذمه شخص مستقر می‌شود دین است.» بنابراین اموالی که به اسباب دیگر مانند دیه، ارش جنایت و غیره بر ذمه مستقر می‌شود دین محسوب نمی‌گردد. اما جمهور فقهای شافعی و مالکی و حنبلی در تعریف دین می‌گویند: «هر مالی که به هر سبب بر ذمه مستقر می‌شود دین است.^[۳۴]» و به نظر آنان اموالی که به اسباب دیگر مانند زکات، دیه، ارش جنایت بر ذمه مستقر می‌شود دین است.
۳- دین در معنای اخص کلمه: از نظر فقهای عامه دین در معنای اخص کلمه همان عقد قرض^[۳۵] است، عقد معینی که برای پرداخت مال مثلی با دیگری منعقد می‌گردد و مدیون و قرض گیرنده مکلف است مثل آن مال را به مقرض برگرداند.
بند دوم: تعریف دین از دیدگاه فقهای امامیه
۱- دین در معنای خیلی اعم: دین در معنای خیلی اعم آن، به تمام حقوقی که بر ذمه انسان مستقر می‌شود اطلاق می‌گردد، سید عبدالعلی الموسوی سبزواری در کتاب خود مهذب احکام فی بیان الحلال و الحرام در این باره می‌فرمایند: «کلما ثابت فی ذمه الشخص الآخر فهو دین مالاً کان او حقاً او حکماً و یشهد له قوله صلی الله علیه و آله و نیابه الحج عن المیت دین الله احق ان یقیضی.^[۳۶]»
در واقع دین در معنای خیلی اعم کلمه شامل دین الله و دین الناس می‌گردد و هیچ محدودیتی از این حیث در اسباب ایجاد دین وجود ندارد. بنابراین تمام حقوقی که بر ذمه انسان مستقر می‌گردد خواه این حقوق شرعی و مذهبی باشد مانند نماز، روزه، حج، زکات و نذر یا از اموال و حقوق مال باشد و خواه سبب استقرار آن اراده و توافق شخص با دیگری باشد مانند تعهد خریدار به پرداخت ثمن به فروشنده که در نتیجه عقد بیع بر ذمه او مستقر می‌شد و یا این که دین غیرارادی باشد مانند استیفای ناروا از مال غیر، دین محسوب می‌گردد.
۲- دین در معنای اعم: فقها دین را در معنای اعم آن شامل حق و مال کلی دانسته‌اند که به اسباب نامتناهی و نامحدود خواه قهری یا اختیاری در ذمه شخص مستقر می‌گردد. در این خصوص سید میرزا حسن الموسوی البجنوردی می‌فرمایند: «الدین عباره عن ثبوت حق او مال کلی فی الذمه فی ذمه الشخص با حد اسباب ضمان سواء کان ضمان المسمی او الضمان الواقعی مثلاً او قیمه^[۳۷]»
۳- دین در معنای اخص: عبارتست از مال کلی ثابت در ذمه شخص به نفع شخص دیگر. بنابراین تمام اموالی که به سبب عقد فرض و یا مبیع و عوض در عقد بیع و یا تلف مال غیر بر ذمه شخص مستقر می‌گردد، دین محسوب می‌شود. نکته دیگر که حائز اهمیت است فقها و حقوقدانان اسلامی اصطلاح دین را در برابر عین معین به کار می‌برند^[۳۸]. در واقع به مال کلی فی الذمه دین اطلاق می‌کنند.« کلی عبارتست از مفهومی که قابل انطباق بر افراد متعدد باشد مانند گندم، برنج، اتومبیل، مفهوم کلی وجود عینی خارجی ندارد^[۳۹].» بنابراین هنگامی که دینی بر ذمه مدیون تعلق می‌گیرد، ایفاء دین از سوی مدیون با دادن هر مصداقی از مصادیق آن مال کلی تحقق می‌پذیرد و در نتیجه ذمه او از اشتغال بریء می‌گردد. اما عین معین به ذمه انسان تعلق نمی‌گیرد و صاحب حق عینی می‌تواند عین آن مال را مطالبه کند و مدیون تنها با اعطای همان عین معین تعهد خود را ایفاء می کند.« به عبارت دیگر دین متعلق به ذمه مدیون است. برخلاف عین که حق عینی صاحب آن حق، به ذات خود آن عین تعلق می‌گیرد و بر عهده مدیون است که عین مال را به مالک آن تسلیم نماید^[۴۰].»
گفتار سوم: تعریف دین از نظر حقوقدانان
تعاریف مختلفی از دین، توسط حقوقدانان و نویسندگان صورت گرفته است. به نقل از این تعاریف و شرح و بررسی مختصر آنها پرداخته می‌شود.
۱- جناب آقای دکتر کاتوزیان در کتاب مقدمه علم حقوق در تعریف دین می‌فرمایند:
«تکلیفی است که شخص نسبت به اجرای مفاد حق مالی در برابر صاحب آن پیدا می‌کند.^[۴۱]» در این تعریف رابطه حقوقی داین و مدیون مورد توجه قرار گرفته است و موضوع دین را حق مالی^[۴۲] تعبیر نموده است و در جای دیگر از همان کتاب حق مالی را امتیازی دانسته که حقوق هر کشور برای رفع نیازهای مادی اشخاص به آنها بخشیده است. حقوق مالی قابل مبادله و تقویم به پول است مانند حق مالکیت، حق انتفاع و حق مطالبه مبلغی پول برخلاف حقوق غیرمالی مانند زوجیت، حضانت و ولایت. با جمع‌بندی مفهوم دین از نظر این نویسنده و دیدگاه او از حقوق مالی که قابل تقویم و ارزش‌گذاری است می‌توان گفت او قلمرو و گستره این رابطه حقوقی را از اشیاء مادی و واقعی فراتر دانسته و تمام تعهداتی را که قابلیت تقویم از دید عقلاء را دارد داخل در تعریف دین نموده است.
۲- دکتر امیری قائم مقامی در تعریف دین ، برابر نظریه علمای حقوق آلمان آنرا مرکب از دو رابطه حقوقی دین و ضمانت اجر دانسته‌اند. رابطه حقوقی دین مشتمل بر دو عنصر است اول تکلیف مدیون در ایفاء دین که انجام یا ترک فعلی است و ثانیاً حق و در عین حال تکلیف داین در قبض موضوع دین می‌باشد^[۴۳]. اگر موضوع دین تسلیم شئ یا مالی باشد متعهد باید آنرا در موعد و محل معین در قرارداد به داین تسلیم کند و داین در مقابل حق و در عین حال تکلیف به قبض آنرا دارد.
در این تعریف همانند تعریف ارائه شده قبلی به رابطه شخص میان داین و مدیون توجه شده است. اما برخلاف تعریف قبلی که دین را نفس تکلیف مدیون معرفی می‌کرد، تکلیف مدیون از عناصر دین قلمداد شده است. به عبارت دیگر، دین یک رابطه حقوقی مرکب از دو تکلیف است. تکلیف مدیون نسبت به شخص داین برای انجام مفاد حق مالی و از طرف دیگر تکلیف داین نسبت به قبض موضوع دین و در عین حال حق او در برابر مدیون.
۳- دکتر جعفری لنگرودی در این خصوص می‌فرمایند: «دین به معنای مال کلی در ذمه خواه وجه نقد باشد خواه عین کلی در ذمه^[۴۴]» این تعریف، به تعریف فقهی که از دین توسط فقهای عظام^[۴۵] ارائه شده است بسیار نزدیک است. در این تعریف به جنبه مالی و مبادله‌ای دین توجه شده است و در واقع این تعریف دقیقاً از نگرش مکتب فقهی اسلام به دین ناشی شده است.
۴- مرحوم حسن امامی نیز در تعریف دین می‌گوید: «دین عبارتست از چیزی که بر عهده کسی که ملتزم به ایفاء می‌باشد آنرا مافی الذمه نیز می‌گویند و به اعتبار طلبکار، طلب می‌نامند، چنانکه کسی به دیگری سیصد تومان بدهکار باشد، ‌به سیصد تومان که در ذمه مدیون است دین گویند.^[۴۶]»
در این تعریف رابطه میان طلبکار و بدهکار مدنظر قرار گرفته است اما اگرچه برای دین و مافی الذمه مثال وجه نقد را زده‌اند و این مثال به تعریف فقهی دین نزدیک است اما از نظر ایشان معنای دین اعم است و می‌تواند شامل انتقال مال، انجام دادن کار و یا خودداری از انجام دادن کار باشد.
۵- یکی از حقوقدانان عرب زبان نیز در تعریف دین می‌گوید: «لفظ دین در زبان عربی کلمه واحدی است که هم دلالت بر آنچه که لفظ «creance» در زبان فرانسه بر آن دلالت دارد می‌کند و هم معادل با لفظ «dette» در آن زبان است. به عبارت دیگر این کلمه هم بر طلب و هم بر دین دلالت دارد. و لفظ دین دلالت بر حق شخصی دائن بر مدیون که بر مبنای آن می‌تواند انجام دادن کاری یا خودداری از انجام عملی و یا انتقال مالی را از او مطالبه نماید. آنچه که بیشتر از این لفظ معنا می‌گردد وجه نقد است.^[۴۷]»
گفتار چهارم: تفاوت دین حقوقی و فقهی
با بررسی تعاریف ارائه شده از سوی حقوقدانان و فقهای اسلامی معلوم شد که دین در حقوق اعم از دین در فقه است. زیرا دین در نظر حقوقدانان مترادف با تعهد و التزام است که به موجب رابطه حقوقی ایجاد شده میان متعهد و متعهدٌ له، متعهدٌ له می‌تواند انجام فعل یا ترک فعل و یا انتقال مالی را از متعهد مطالبه نماید. در حالی که دین از دیدگاه فقهای عظام، مال مثلی است که در ذمه شخص مستقر می‌گردد. بنابراین دین از نظر حقوقی به معنای همه اموری است که شخصی در مقابل شخص دیگر طلبکار است ولو اینکه آن، مال مثلی در ذمه نباشد و تعهد به فعل یا ترک فعل باشد. ولی دین از نظر فقهای اسلامی صرفاً مال مستقر بر ذمه مدیون است و جناب آقای دکتر لنگرودی که به حقوق و فقه اشراف دارند در این خصوص می‌فرمایند: «دین در اصطلاح حقوق مدنی شامل دو قسمت است:
الف- مال کلی در ذمه خواه وجه نقد باشد، خواه عین کلی در ذمه.
ب- تعهد به فعل.^[۴۸]»‌
با توجه به تعریف‌هایی که از دیدگاه حقوقی و فقهی از دین ارائه شد، تمایز مفهوم حقوقی دین با مفهوم فقهی آن در امور ذیل متصور است:
بند اول: تفاوت در میزان اهمیت رابطه دائن و مدیون
پیشتر ذکر گردید که در مکتب حقوقی رم، رابطه شخصی داین و مدیون مهمترین عنصر مقوّم دین بود. اهمیت این رابطه، موجب شده بود که دو نهاد حقوقی انتقال طلب و انتقال دین در آن مکتب حقوقی پذیرفته نشود. اما به مرور جنبه مالی دین مدنظر قرار گرفت. در مکتب مادی برخلاف مکتب حقوقی روم، رابطه بین داین و مدیون صرفاً از این نظر اهمیت دارد که طلبکار و بدهکار هر یک نماینده قانونی دارائی خود می‌باشد و با تغییر طلبکار یا بدهکار و زوال رابطه بین آنها، موجب اسقاط دین و طلب نخواهد شد. این تحول در مکتب فقهی اسلامی به سرحد کمال خود رسد. چون در مکتب فقهی اسلام دین را مال مستقر بر ذمه مدیون می‌داند و در واقع توجه به مالیت دین معطوف شده است و داین می‌تواند بدون رضایت مدیون مال را به دیگری تملیک نماید، هبه کند، ابراء نماید. قابل ذکر است که «در سیستم حقوقی رم قدیم اگرچه تأسیس حقوقی انتقال دین و انتقال طلب پذیرفته نشده بود ولی در باب ارث به انتقال این دو نهاد معتقد بودند به نظر حقوقدانان رومی در باب ارث، انتقال حقیقی دین صورت نمی‌گرفت بلکه مدیون شدن یا طلبکار شدن وارث نتیجه قائم مقامی آنها بود.»
بند دوم: تفاوت در گستره موضوعات
چون حقوقدانان دین را تکلیف و التزام مدیون در انجام موضوع تعهد قلمداد می‌کنند، بنابراین موضوع دین، انتقال اموال، انجام دادن فعل، تعهد به تسلیم اعیان خارجی و یا ترک فعل و … می‌تواند باشد. اما در مکتب فقهی اسلام دین، مال اعتباری است که در ظرف اعتباری ذمه قرار می‌گیرد. ظرفی که به نظر بعضی از فقهای حنفی تنها اموال مثلی می‌تواند مظروف آن باشد و آن هم در صورتی که ناشی از قرض و معاوضه و یا اتلاف باشد.
بند سوم: تفاوت در منشأ دین
از نظر حقوقدانان منشأ دین پنج چیز می‌تواند باشد که عبارتند از عقد و توافق منعقده میان طرفین شبه عقد، جرم، شبه جرم و اثر قانون^[۴۹] و جمهور فقهای عامه^[۵۰] و فقهیان امامیه^[۵۱] قائل به محدودیت ایجاد دین نیستند و دین ناشی از اسباب ارادی، قهری و قانونی را می‌پذیرند و بنابراین از نظر منشأ‌ دین، میان حقوقدانان و فقهای عظام تفاوتی وجود ندارد.
بند چهارم: تفاوت در زمان انقضاء دین
در خصوص انقضاء دین، بین فقها و حقوقدانان تمایز اساسی وجود دارد زیرا مرور زمان در حقوق بسیاری از کشورها از اسباب انقضاء ضمانت اجراء دین است، در مقابل مرور زمان مورد موافقت اکثر فقهای مسلمان قرار نگرفته است^[۵۲].
گفتار پنجم: خصائص و ویژگی‌های دین

۲-۴-۵ نقش الکترون­ها و حفره­های تولید شده در اثر پرتوتابی در فتوکاتالیست
در واقع در یک نیمه­هادی با بازده کوانتومی بالا، الکترون­های تولید شده باید قادر باشند به­راحتی به سطح نفوذ کنند و در واکنش­هایی که در ماده جذب شده به فتوکاتالیست رخ می­دهد شرکت کنند.
مشکلاتی که در سر راه بارها برای رسیدن به سطح وجود دارد عبارتند از :

(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

1. 1. ترکیب الکترون و حفره قبل از رسیدن به سطح

1. 1. عیوب سطحی

1. 1. نواقص شبکه­ ای در داخل نیمه­هادی

الکترون­هایی که موفق می­شوند خود را به سطح برسانند ابتدا برای احیای اکسیژن مصرف می­شوند (در
محلول­های آبی و گازی) و با تولید دیگر گونه­ های فعال از قبیل رادیکال­های سوپراکسید (O^2-) و یا O^– قادرند دیگر زنجیره­های رادیکالی از قبیل H₂O₂ و O₃ را فعال سازند. دانشمندان بر این باورند که خاصیت فتوکاتالیست اکسید تیتانیوم در غیاب ماده­ای که جاذب^[۲۶] الکترون باشد و از ترکیب مجدد الکترون و حفره جلوگیری کند، متوقف می­گردد. این خود یکی از دلایلی است که خاصیت فتوکاتالیستی محدود در فاز روتایل را توجیه می­ کند. زیرا تراز هدایت این فاز کم­تر از مقداری است که برای احیای اکسیژن لازم است و درنتیجه دیگر الکترون­های تولید شده جذب اکسیژن نمی­گردند و رادیکال­های آزاد تشکیل نمی­ شود. حفره­های ایجاد شده در فتوکاتالیست که دارای بار مثبت می­باشند اگر موفق شوند به سطح نفوذ کنند قادرند مواد آلی با پتانسیل اکسیداسیون کم­تر را اکسید کنند و یا با آب در تماس با فتوکاتالیست وارد واکنش شده و رادیکال­های فعال هیدروکسیل را که عمر کوتاهی دارند، تولید کنند. آب به صورت مولکولی و تجزیه شده جذب سطح فتوکاتالیست می­گردد و مسیری جهت انتقال حفره، جهت اکسید مواد دیگر مهیا می­ کند. آب تجزیه شده علاوه بر مزیت ذکر شده به علت دارا بودن یون­های هیدروکسیل که قادرند ترکیبات آلی را اکسید کنند مناسب­تر می­باشد [۳۸].
۲-۴-۶ اکسیداسیون فتوکاتالیستی ترکیبات آلی
هدف اصلی فتوکاتالیست­ها تجزیه مواد آلی است که برای سلامت انسان و محیط زیست مضر هستند. اکسیداسیون فتوکاتالیستی قادر است جایگزین روش­های مرسوم گند­زدایی شود. باتوجه به این­که این روش­ها دارای محصولات جانبی سرطان­زا و خطرناک می­باشند تحقق این امر کمک شایانی به سلامت انسان خواهد کرد. برخی مواد آلی که به کمک فتوکاتالیست به گاز دی­اکسید کربن و مواد بی اثر معدنی تجزیه شده ­اند عبارتند از: الکل­ها، پلیمرها، رنگ­ها، باکتری­ ها، ویروس­ها، کپک­ها، سلول­های سرطانی و هاگ­ها.
علاوه بر قدرت بالای اکسیداسیون فتوکاتالیست­ها از دیگر مزیت آن­ها قابلیت شکل­دهی آن به صورت فیلم نازک و پودر است که این امر کمک شایانی در استفاده از آن­ها در تصفیه هوا و فاضلاب­ها می­نماید. فتوکاتالیست های نانویی با بازده بالا به راحتی قابل تولید می­باشند و می­توان آن­ها را در داخل محلول و یا به صورت تارهای بافت شده جهت تماس با مواد آلی مورد استفاده قرار داد. فیلم­های تولید شده از فتوکاتالیست­ها این مزیت را دارند که دیگر نیازی به جداسازی مواد آلی تجزیه شده و کاتالیست­ها وجود ندارد. در نتیجه استفاده از آن­ها در صنایع تصفیه آب و تجزیه باکتری­ ها سودمند واقع خواهد شد [۲].
۲-۵ پارامترهای موثر بر افزایش خاصیت فتوکاتالیستی TiO₂ در نور مرئی
اکسید تیتانیوم به­عنوان مهم­ترین فتوکاتالیست با دو محدودیت جدی مواجه است، نرخ بازترکیب بالای بارهای تولید شده با نور و نیز نوار ممنوعه عریض، که تحقیقات بسیاری برای رفع این دو نقیصه انجام گرفته است [۴۱-۳۹]. یکی از این کارها، تغییر خواص الکتریکی فتوکاتالیست برای گسترش محدوده جذب تا منطقه مرئی و کاهش نرخ بازترکیب جفت الکترون-حفره­ها است [۴۲]. قابل ذکر است در تغییر این عامل جواب­­های متفاوتی بدست آمده و نتایج حاصل از آن قابل تعمیم نیست.
در یک دید کلی سه پارامتر اساسی که بر فعالیت هر نوع فتوکاتالیستی از جمله اکسید تیتانیوم تاثیرگذار است عبارتند از: ثابت و طیف جذب نوری فتوکاتالیست، سرعت واکنش اکسیداسیون و احیا که در سطح رخ می­دهد و سرعت ترکیب الکترون و حفره که در داخل نیمه­هادی انجام می­ شود. در یک نگاه دقیق­تر فاکتورهای متعددی از قبیل گاف انرژی، سطح ویژه، تخلخل، ساختار کریستالی، میزان تبلور، خلوص، دانسیته گروه ­های هیدروکسیل در روی سطح، سرعت انتقال الکترون و حفره، اسیدیته سطح و پراکندگی اندازه دانه که در ارتباط تنگاتنگ با پارامترهای بالا هستند نیز موثرند. هر یک از این عوامل توسط برخی از عناصر به­عنوان ناخالصی و روش­های تولید مکانیکی و شیمیایی قابل ارتقا هستند. البته بهینه کردن برخی از این پارامتر ها تاثیر گذارتر می­باشند.
برای گسترش محدوده جذب تا منطقه مرئی دو روش کلی وجود دارد: ۱) کاهش درصد استوکیومتری اکسیژن نسبت به تیتانیوم که این کار با تغییر عوامل سنتزی میسر است. ۲) افزایش غلظت تعادلی جای خالی اکسیژن در شبکه تیتانیا که به فعالیت در محدوده مرئی کمک می­ کند [۴۳].
این روش­ها برای بالا بردن زمان بازترکیب الکترون- حفره و به تاخیر انداختن این فرایند مورد استفاده قرار
می گیرند. روش اول، وارد کردن ترازهایی به محدوده باند ممنوعه تیتانیا است که به جذب در محدوده مرئی کمک می­ کند. این کار عموما با آلاییدن یون­های فلزی به شبکه بلوری تیتانیا صورت می­گیرد [۴۱].
۲-۵-۱ شکل و اندازه ذرات
شکل و اندازه ذرات با توجه به اثری که بر روی سطح ویژه پودر دارند خاصیت فتوکاتالیستی تیتانیا را شدیداً تحت تاثیر قرار می­ دهند. به این دلیل محققان به فکر تهیه پودرهای متخلخل با سطح ویژه بسیار بالا افتادند. پس از ساخت پودرهای مزوپور^[۲۷] برای اولین بار توسط Ying با بهره گرفتن از یک سورفکتانت فسفری، روش­های مختلفی برای ساخت ذرات مزوپور ابداع شده است [۴۴]. پودرهای مزوپور پودرهایی هستند که تخلخل­هایی در ابعاد حدود nm10 دارند. از خواص این پودرها سطح ویژه بالا و توزیع اندازه حفره­های درون ذرات است [۴۵]. طبق نتایج بدست آمده توسط Koshtiani و همکارانش تهیه پودرهای مزوپور خواص فتوکاتالیستی را تا چندین برابر افزایش می­دهد [۴۶].
اخیرا سعی شده است تا اندازه دانه اکسید تیتانیوم تا حد­امکان جهت کاربردهای فتوکاتالیستی بهینه گردد. دلیل این تلاش به ارتباط تنگاتنگ اندازه دانه و پارامترهای تاثیرگذار بر خاصیت فتوکاتالیستی از قبیل سطح ویژه
(به­ طور مستقیم) و ترکیب الکترون و حفره، پتانسیل ردوکس، ساختار کریستالی و حتی خصوصیات جذب
(به­ طور غیر مستقیم) برمی­گردد. اندازه دانه آناتاز با توجه به نتایج تست فتوکاتالیستی مواد آلی در حدود چند نانومتر گزارش شده است. به عنوان یک قانون کلی اکتیویته اکسید تیتانیوم با کاهش اندازه دانه تا ۱۰ الی ۱۵ نانومتر افزایش می­یابد. اما با کوچک­تر شدن اندازه دانه تا ۶ الی ۹ نانومتر کاهش اندکی در اکتیویته فتوکاتالیست مشاهده می­گردد. هنگامی­که اندازه دانه کوچک می­ شود به­علت کوتاه شدن فاصله و مسیر حرکت الکترون و حفره به سطح ، ترکیب مجدد آن­ها کاهش می­یابد و همزمان سطح ویژه نیز افزایش می­یابد که به نفع خاصیت فتوکاتالیستی است. در واقع با افزایش سطح ویژه نقاط اکتیو افزایش می­یابند و الکترون و حفره­هایی که به سطح می­رسند به­سرعت با ماده در تماس با فتوکاتالیست وارد واکنش می­شوند. اما با کاهش بیش­تر اندازه دانه (اندازه کوانتومی) به دلیل نزدیک شدن الکترون و حفره به یکدیگر، ترکیب الکترون-حفره در سطح غالب می­گردد. در نتیجه اندازه بحرانی اکسید تیتانیوم، اندازه­ای است که در عین حال که بیش­ترین سطح ویژه را داراست به اندازه­ای بزرگ باشد تا از پدیده کوانتوم (ترکیب الکترون و حفره) جلوگیری کند [۴۷].
۲-۵-۲ ساختار کریستالی
بهینه­سازی فازهای اکسید تیتانیوم نیز از توجه زیادی در بهینه­سازی اکتیویته فتوکاتالیست برخوردار است. همان­طور که می­دانیم اکسید تیتانیوم سه ساختار پلی مورفیک، روتایل، آناتاز و بروکیت دارد. در میان این سه، روتایل تنها فاز پایدار است در حالی­که دو فاز دیگر به طور برگشت ناپذیر با حرارت دادن به روتایل تبدیل
می­شوند. بروکیت که کم­تر مورد مطالعه قرار گرفته است خواصی مشابه با روتایل دارد و خاصیت فتوکاتالیستی آن کم­تر از آناتاز گزارش شده است. باند ممنوعه بروکیت در حدود ۴/۳ الکترون ولت گزارش شده است. به­علاوه بروکیت به ندرت در غلظت­های زیاد دیده شده است در نتیجه اغلب فازهای آناتاز و روتایل و فازهای حد واسط آن­ها مورد مطالعه قرار می­گیرند. تعادل فازی بین آناتاز و روتایل برقرار نمی­گردد در نتیجه هیچ دمای خاصی که در آن این تحول فازی صورت پذیرد یافت نمی­ شود. این امر به­ دلیل روش­های تولید، اتمسفر واکنش، مقدار ناخالصی، اندازه دانه و جاهای خالی اکسیژن در شبکه اکسید تیتانیوم است. هر دو ساختار بلوری آناتاز و روتایل دارای ساختار تتراگونال می­باشد. تفاوت این دو فاز در اتصال اکتاهدرال­های آن­ها به یکدیگر است که این امر موجب می­گردد این دو فاز در پارامترهایی چون مورفولوژی ذرات و به تبع آن خواص فیزیکی و شیمیایی متفاوتی داشته باشند. این تفاوت­ها عبارتند از سطح ویژه، جدایش سطحی بارها و ترکیب آن­ها تشکیل واسطه ها، جذب و دفع اکسیژن در اثر تابش و جذب گروه های آبی و هیدروکسیل می­باشند. تحقیقات گسترده حاکی از برتری فاز آناتاز به­ دلیل باند ممنوعه مناسب آن است که از ترکیب الکترون و حفره در روی سطح جلوگیری می­ کند و سطح ویژه بالاتر آناتاز به­ دلیل اندازه دانه کوچک­تر آن می­باشد. در نتیجه فاز فوتواکتیو اکسید تیتانیا آناتاز بوده و تا حد امکان از تشکیل روتایل جلوگیری می­گردد. همچنین این امکان وجود دارد با مخلوطی از فازهای بهینه شده آناتاز و روتایل بازده فتوکاتالیست افزایش یابد که این ویژگی به­ دلیل کوچک­تر بودن باند ممنوعه روتایل نسبت به آناتاز است و در واقع الکترون­های ایجاد شده در آناتاز از باند رسانش آناتاز به باند رسانش روتایل نقل مکان می­ کنند و تاخیری در ترکیب مجدد الکترون و حفره­ها پدید می ­آید [۴۸].
۲-۵-۳ بمباران یونی
بمباران یونی فرآیندی است که در طی آن یون­ها با انرژی بالا داخل سطح ماده پایه نفوذ داده می­شوند و یا اتم­های داخل سطح ماده وارد واکنش می­شوند. کاربرد مهم بمباران یونی در عملیات دوپ کردن نیمه­هادی­ها جهت ایجاد حامل­های بار و تغییر ساختمان الکترونی آن­ها می­باشد. مزیت این روش این است که به­ صورت انتخابی می­توان خواص حجمی نیمه­هادی را در مناطق مورد نظر و از پیش تعیین شده تغییر داد، برخلاف تکنیک­های شیمیایی که خواص سطحی را تحت تاثیر قرار می­ دهند. تکنیک­های بمباران یونی برای دوپ کردن اکسید تیتانیوم با یون­های فلزاتی از قبیلK ،Hg ،Al ، Mg، Li، Ni، Fe، Mn، V، Ca، Ti، Bi، Pb، W، Ba، Sb، Sn، Cd، Rh، Ru، Mo، Nb، Zn، Sr، Ge، Zr و Cr به کار گرفته شده است. بیش­تر این یون­ها خواص فوتوولتاییک مطلوب­تری نسبت به اکسید تیتانیوم خالص با توجه به کاهش در طیف جذب نشان داده­اند و عناصری چون کروم و وانادیم انتقال پیک جذب به سمت امواج مرئی به صورت جزئی نشان دادند. این نتایج حاکی از آن بود که نه تنها بمباران یونی بلکه بین­نشین یا جانشین یون نفوذی با شبکه اصلی باعث انتقال پیک جذب به سمت امواج مرئی می­گردد. بیش­ترین یونی که به وسیله بمباران یونی به داخل شبکه اکسید تیتانیوم نفوذ داده شده است یون کروم با غلظتی حدود ۲ الی ۲۶ درصد مولی با شتاب دهنده­ای با توان ۱۵۰ کیلو ولت بوده است. پیک جذب این نمونه­ها، با افزایش غلظت یون نفوذی به سمت طول موج­های بلندتر و در حدود ۵۵۰ نانومتر انتقال یافته بود [۴۹]. موفقیت­های اخیر تکنیک بمباران یونی در زمینه فتوکاتالیست­های امواج مرئی انقلاب جدید در این صنعت را به دنبال خواهد داشت. هزینه­ های گزاف بمباران یونی تنها محدودیت این روش برای صنعتی شدن آن است.
۲-۵-۴ تکنیک های ترکیب
ترکیب بین مرزهای دو نیمه­هادی هنگامی رخ می­دهد که انتقال بار از یک ذره به ذره دیگر به­ دلیل اختلاف طبیعی در سطح ترازهای انرژی آن­ها صورت گیرد. ترکیب نیمه­هادی­ها قادر است ماکزیمم جذب را به­سمت امواج مرئی انتقال دهد. تاکنون بیش­ترین و معمول­ترین ترکیب نیمه­هادی­ها در دو سیستم TiO₂-CdS و ZnO-CdS صورت پذیرفته است. سولفید کادمیم با باند ممنوعه ۵/۲ الکترون ولت یکی از معمول­ترین ترکیباتی است که به­ دلیل باند ممنوعه مناسب و مکان مناسب ترازهای ظرفیت و رسانش آن در نیمه­هادی­های کوپل شده مورد استفاده قرار می­گیرد. باتوجه به سولفید بودن ترکیب، تراز رسانش آن از اکثر اکسیدها، منفی­تر و تراز ظرفیت آن به­قدر کافی انرژی دارد تا در واکنش­های اکسیداسیون شرکت نماید. CdS به تنهایی به مقدار بسیار کم و ناچیزی از خود خاصیت فوتواکتیو نشان می­دهد زیرا بسیار ناپایدار و سرعت ترکیب الکترون و حفره بسیار زیاد است. تحقیقات نشان می­دهد با بین­نشینی یا جانشینی بین ذرات در ترکیبات نانو کامپوزیت CdS-TiO₂ این ترکیبات قادرند با بازده مناسبی تحت نور مرئی با طول موج کم­تر از ۴۹۵ نانومتر ترکیبات آلی از قبیل فنول و متیلن آبی را تجزیه نمایند. هنگامی­که CdS با پرتویی با طول موج ۴۹۵ نانومتر برانگیخته شود، الکترون و حفره تشکیل می­گردند و الکترون تولید شده به سرعت به داخل تراز رسانش TiO₂ که به اندازه ۵/۰ الکترون ولت مثبت­تر از تراز CdS است انتقال می­یابد. حفره ایجاد شده که معمولا در CdS با اندازه کوانتومی تولید می­گردد، قادر است به سطح ذره مهاجرت کند و در واکنش های اکسیداسیونی که در تماس با مواد آلی جذب شده توسط ذره رخ می­دهد شرکت نماید. الکترون­هایی که به تراز رسانش TiO₂ منتقل شده ­اند دیگر مانعی به نام حفره ندارند و به­راحتی با توجه به انرژی­ آن­ها در واکنش­های احیا شرکت می­ کنند لازم به ذکر است قسمتی از انرژی الکترون در حال انتقال از باند رسانش CdS به باند رسانش TiO₂ کاهش یافته است. چند خصوصیت در واکنش های فتوکاتالیست­های جفت شده باید تحت کنترل قرار گیرد. ابتدا اندازه نانو ذرات باید با دقت زیاد کنترل گردد. دوم این­که CdS حساس به نور است و اگر در مجاورت اکسیژن به آن پرتو تابانیده شود تجزیه خواهد شد. با ترکیب اکسید تیتانیوم با سولفید کادمیم از تجزیه CdS به Cd²⁺ جلوگیری خواهد شد. اما از معایب بزرگ سیستم TiO₂-CdS که از پیشرفت آن، با وجود نکات مثبت آن کاسته است سمی بودن و سرطان­زا بودن این سیستم می­باشد. در نتیجه در سیستم­هایی که با محیط زیست و سلامت انسان در ارتباط هستند نمی­ توان از این سیستم به­عنوان کاتالیست استفاده کرد [۳۴].
۲-۵-۵ اضافه کردن یون­های غیر فلزی
شاید بیش­ترین تلاشی که در جهت انتقال ماکزیمم جذب فتوکاتالیست­ها به­سمت امواج مرئی صورت گرفته است جایگزینی یون­های اکسیژن TiO₂ با یون­های غیر فلزی چون نیتروژن، کربن، گوگرد و بور بوده است. از بین این عناصر نیتروژن با بیش­ترین تعداد مقالات و تحقیقات انجام شده پیشتاز است و تکنیک­های ساختی چون اسپری حرارتی، لایه نشانی (اسپاترینگ)، لایه نشانی با لیزر، سل-ژل و روش­های مکانیکی شیمیایی در تهیه کامپوزیت­های نیتروژن– اکسید تیتانیوم گزارش شده ­اند. اکسید تیتانیوم آلاییده شده با نیتروژن
(TiO₂-xNx) با تعویض اکسیژن­های داخل ساختار اکسید تیتانیوم با نیتروژن شکل می­گیرد. باید اشاره کرد تاکنون دلیل این­که آیا خاصیت جذب نور مرئی این کامپوزیت، به­ دلیل نیتروژن­های جایگزین شده است و یا به دلیل جاهای خالی اکسیژن تشکیل شده در ساختار اکسید تیتانیوم است، هنوز به­ طور دقیق مشخص نشده است. تحقیقات نشان می­دهد باند ممنوعه اکسید تیتانیوم در اثر افزودن نیتروژن به ۹/۲ الی ۷/۲ الکترون ولت کاهش می­یابد [۵۰].
۲-۵-۶ آلاییدن نیمه­هادی ها با انواع یون­های فلزی
دلیل اضافه کردن یون فلزی به تیتانیا و حتی سایر نیمه­هادی­ها را می­توان در سه عامل خلاصه نمود:
۱) کاهش باند ممنوعه. ۲) جدایش بارها و در نتیجه کاهش نرخ بازترکیب الکترون-حفره. ۳) با ارائه مکان­های عیب به عنوان مراکز سطحی فعال، در واکنش شرکت می­­کنند. عموماً سه دسته مواد فلزی، فلزات قلیایی خاکی، فلزات واسطه، لانتانیدها و فلزهای خاکی نادر، به نیمه­هادی­ها اضافه می­شوند. هر یک از این گروه­ ها تاثیر متفاوتی دارند. جدول ۲-۳ فهرستی از یون­های فلزی که به اکسید تیتانیم افزوده شده را خلاصه کرده است [۴۳،۳۹]. یون­های فلزی واسطه به­عنوان افزودنی منجر به جذب بیش­تر در محدوده مرئی می­ شود. اضافه کردن برخی یون­های فلزی هم­چون بیسموت به جدایش موثر بارها و جلوگیری از بازترکیب الکترون-حفره کمک
می­ کند و باعث افزایش فعالیت فتوکاتالیستی تیتانیا می­ شود. در عین حال گزارش­هایی نیز وجود دارد که از تاثیر منفی برخی یون­های فلزی در فعالیت فتوکاتالیستی مواد حاکی است، این یون­ها باعث ایجاد عیوبی در ساختار
می­شوند که به عنوان عامل بازترکیب الکترون- حفره عمل می­ کنند. کاهش بارهای شرکت­کننده در واکنش اکسایش- کاهش، باعث کاهش رادیکال­های فعال و در نتیجه کاهش فعالیت فتوکاتالیستی می­گردد. بدین ترتیب نوع و غلظت افزودنی، روش افزودن یون­ها و نیز عملیات حرارتی در کیفیت و تاثیر یون نقش مهمی ایفا می­ کند [۵۱]. دوپ کردن اکسید تیتانیوم با فلزات واسطه و نجیب از کاربرد و توجه بیش­تری برخوردار بوده است. فلزات نجیب مثل Cu، Ni، Rh، Pd، Au، Pt و Ag برای افزایش فعالیت فتوکاتالیستی بسیار موثر هستند [۵۶-۵۲]. سطح فرمی فلزات نجیب پایین­تر از سطح فرمی تیتانیا می­باشد، الکترون­های تهییج شده در اثر تابش فوتون­ها، می­توانند از باند هدایت TiO₂ به باند هدایت ذرات فلزی رسوب داده شده در سطح TiO₂ انتقال داده شوند، در حالی­که حفره­های تولید شده در باند ظرفیت TiO₂ باقی می­مانند. این فرایند احتمال ترکیب مجدد جفت الکترون- حفره را کاهش داده و منجر به افزایش واکنش­های فتوکاتالیستی می­گردد [۵۷].
دوپ کردن یون فلزات قلیایی انتقالی و یون فلزات کمیاب خاکی نیز جهت افزایش خواص فتوکاتالیستی مورد بررسی قرار داده شده ­اند [۶۰-۵۸]. مشخص شده است دوپ کردن توسط فلزات نجیب با غلظت کم­تر از ۲ درصد مولی خواص الکترونی ، ساختاری و گرمایی اکسید تیتانیوم را تحت تاثیر قرار می­دهد [۶۰]. همان­طور که ذکر شد، آزمایشات قبلی محققان نشان می­دهد دوپ کردن تیتانیوم با لانتانیدها باعث افزایش خواص فوتوکاتالیستی اکسید تیتانیوم می­گردد. در این بین شدت تاثیر عناصر لانتانیدها به­ترتیب Pr >Er >Ce >Sm >Gd>Nd >La و عناصر نجیب به قرار Pt >Fe >Ni >Au >Pd >Cr >Ag می­باشد. متغیرها و محدودیت­های زیادی در جهت ایجاد لیستی دقیق و صحیح شامل عناصر تاثیرگذار بر خاصیت فتوکاتالیستی اکسید تیتانیوم وجود دارند که از آن جمله می­­توان به دستورالعمل آماده سازی فتوکاتالیست، اندازه دانه و ماده­ای که جهت آزمایشات فتوکاتالیستی استفاده می­گردد نام برد [۶۲،۶۱]. با افزایش غلظت فلزات از یک حدی به بعد بازده فوتوکاتالیستی کاهش می­یابد زیرا فلزات در این حالت به­عنوان مکان­هایی برای ترکیب الکترون و حفره عمل می­ کنند. غلظت بحرانی در فلزات اکثرا بین ۸/۰ الی ۲/۱ درصد مولی گزارش شده است این در حالی است که در بعضی از آن­ها در هر غلظتی که مورد استفاده قرار گیرند باعث کاهش بازده فتوکاتالیست می­گردند. به­عنوان مثال در صنایع رنگدانه­ای از Al³⁺ برای کاهش خاصیت فتوکاتالیستی TiO₂ استفاده می­گردد. باید اشاره کرد بعضی از محققان بر پایه آزمایشات اسپکتروسکوپی (مرئی-فرابنفش) کاهش باند ممنوعه اکسید تیتانیوم را در اثر دوپ کردن آن با یون­های فلزات گزارش کرده ­اند. این نظریه در حال بحث و تبادل نظر قرار دارد زیرا یون­های فلزات در روش­هایی چون هم رسوبی، سل-ژل، مایسل معکوس معمولا خواص سطحی ذرات TiO₂ را مورد تاثیر قرار می­ دهند و قادر به تغییر خواص حجمی و ذاتی آن نمی­باشند. از طرف دیگر فرایند فتوکاتالیست در سطح ذرات رخ می­دهد و خواص سطحی نیز همانند خواص حجمی مورد اهمیت می­باشند. از آن­جایی که یون­های فلزی با نانو ذرات TiO₂ با اندازه قطر ۱۰ و ۲۰ نانومتر دوپ می­شوند نظریه ­هایی وجود دارد که یون­های Ti⁴⁺ با یون­های کوچک­تری جایگزین شده و با هم­پوشانی اوربیتال­ها باند ممنوعه اکسید تیتانیوم کوچک­تر می­گردد [۶۲،۶۱].
جدول۲-۳: یون­های فلزی افزوده شده به اکسید تیتانیوم و اثر آن­ها [۵۱].

یون فلزی
اثر و کاربرد