در قرن چهارم، کتاب «مکارم الاخلاق» توسط علی بن احمد کوفی به نگارش درآمد. در همین قرن کتاب دیگری به نام «السعاده و الاسعاد» توسط ابولحسن عامری تالیف شد.

در قرن پنجم، کتاب «تهذیب الاخلاق و تطهیرالاعراق» توسط ابن مسکویه و در قرن ششم نیز کتاب «احیاء علوم الدین» و کتاب «کیمیای سعادت» توسط غزالی و کتاب «تنبیه الخاطر و نزهه الناظر» معروف به مجموعه ورام، تالیف شد.

در قرن هفتم آثار معروف خواجه نصیر الدین طوسی در اخلاق به نام های اخلاق ناصری و «اوصاف الاشراف» به نگارش درآمد.

در قرن هشتم کتاب «اخلاق الشراف» و در قرن دهم کتاب اخلاق شمسی و اخلاق کاشفی تالیف گردید. مؤلف کتاب نخست مولی حسن بن روزبهان شیرازی و مؤلف کتاب دوم حسن بن علی کاشفی است.

در قرن یازدهم ملامحسن فیض کاشانی کتاب شریف «محجه البیضاء فی تهذیب الاحیاء» را به نگارش درآورد. در قرن دوازدهم نیز ملامهدی نراقی کتاب «جامع السعادات» و پس از وی ملااحمدنراقی «معراج السعاده» را تالیف کردندکه این روند تا به امروز همچنان ادامه دارد و نشانگر پیشینه­ طولانی و افتخارآمیز اخلاق و تربیت در جهان­اسلام­است(داودی، ۱۳۸۶، ص۳۰).

در دوران معاصر تربیت اخلاقی به عنوان موضوعی مستقل مطرح شده و در ایران و کشورهای مسلمان عربی زبان تحقیقاتی انجام شده است از جمله این تحقیقات «مبانی شیوه های تربیت اخلاقی نقد تطبیقی علم اخلاق و روانشناسی معاصر»، نوشته دکتر خسرو باقری ؛ «نگرشی به تربیت اخلاقی از دیدگاه اسلام با تأکید بر دوره ی نوجوانی» نوشته خانم افضل السادات حسینی دهشیری، رساله دکتری آقای محمد حسنی با عنوان «بررسی دیدگاه ارزش شناسی علامه ی طباطبایی و دلالت های در تربیت اخلاقی» ؛ «التربیه الاخلاقیه الاجتماعیه» نوشته دکتر مقداد یالحن ؛ و «التربیه الخلقیه فی القرآن و السنه» اثر دکتر اسامه سموط است و دیگر نوشته ها و صدها آثار مهم جهان که در زمینه تربیت اخلاقی نگاشته شده است باز ما تا رسیدن به اوج و تدوین نظریه تربیت اخلاقی متناسب فرهنگ کشور خودمان، راهی دراز در پیش داریم.

مبانی نظری

در باب تربیت اخلاقی دیدگاه ها و نظریات فلسفی وجود دارد که به صورت اختصار به رویکرد آن ها توجه داده می شود.

با نگاهی به سیر تاریخی اندیشه ی بشر می توان دریافت از دیر باز ، تربیت اخلاقی ، وجهه ی همّت فیلسوفان و اندیشه وران بوده و این امر، خود به پیدایش رویکردهای مختلف درحوزه ی تربیت اخلاقی انجامیده است؛ رویکردهایی که هر کدام از یکی مکاتب تربیتی و روانشناختی الهام گرفته و این مکاتب نیز، خود ریشه در یکی از مکاتب عمده ی فلسفی- اخلاقی دانسته اند (علی، ۱۹۳۷ م، صص ۱۸-۱۵).

‌بنابرین‏، اساس همه رویکردهای تربیت اخلاقی به فلسفی- اخلاقی باز می‌گردد و از همین رو، رویکردهای مذبور را باید در دامان مکاتب فلسفی- اخلاقی شکل گرفته و در گذر تاریخ مورد مطالعه قرار داد .

عمده ترین مکاتب مذبور عبارتنداز :

۱ – فضیلت گرایی

۲ – وظیفه گرایی

۳ – پیامدگرایی(دباغ، ۱۳۸۸، ص۶۰).

رویکرد مکتب فضیلت گرایی به ترتیب اخلاقی

شاید بتوان مکتب فضیلت گرایی را اساساً نه مکتبی اخلاقی ، بلکه مکتبی تربیت محور دانست ، زیرا پیش از پرداختن به مباحث اخلاقی ، نحوه تخلّق انسان به فضایل را به وجهه ی همّت خود قرار داده است . نخستین نظریه پردازان این مکتب ، یعنی سقراط و افلاطون ، با یگانه پنداشتن علم و فضیلت ، بر بینش اخلاقی تأکید ورزیده و راه تخلّق به فضایل اخلاقی را در کسب معرفت جستجو کرده‌اند .

از نگاه ایشان، علم به فضیلت، شرط لازم و کافی برای اتصّاف نفس بدان است؛ زیرا هر فرد طالب سعادت است و چنانچه بداند کاری به سعادتش منجر می شود، بدون شک آن را انجام خواهد داد(افلاطون، ۱۳۶۱، ص۱۵۷).

و افراد دیگر باید تحت تعلیم افراد حکیم و با تقلید از رفتار ایشان، کارهای فضیلت متد را انجام دهند و از رهگر تقلید و تلقین و کسب عادی، به منش فضیلت مند دست یابد.

پس از آن ها ارسطو در تکمیل دیدگاه پیشینیان، با تکیه بر این که بسیاری از افراد، در عین علم به خیر و شر، تحت تأثیر قوای غیرعقلای نفس، رذیلت را بر فضیلت ترجیح می‌دهند، صرف معرف بخشی را برای تربیت اخلاقی کافی ندانسته است(ارسطو، ۱۳۶۴، صص۳۴-۳۱).

پس در این رویکرد، تربیت اخلاقی چیزی فراتر از شرطی شدن اجتماعی است و به تربیت منش بسنده نمی شود ولی تربیت منش، زمینه ساز مهار خواسته های قوای شهویه و غضبیه و مایه انس بیشتر نفس با فضایل است و زمینه ارتقای بینش و رفتار اخلاقی فرد در مراحل بعد را فراهم می آورد؛ زیرا از سویی تمرین عملی و الگوپذیری، انجام کارهای فضیلت مندانه را برای نفس سهل و شیرین گردانیده و از سوی دیگر، به کارگیری تقلیدی قاعده حد وسط در مراحل قبل ماوی را در تمییز آگاهانه رذیلت از فضیلت و تطبیق معیار کلی اعتدال در مصداقهای جزئی در شرایط گوناگون یاری رسانده است.

با توجه به مطالب مذبور، باید گفت رویکرد فضیلت گرا برای مربی، جایگاه والا و اساسی قائل است و ظرف تربیت را تنها در جامعه و در پیوند با دیگران جستجو می‌کند!

در این میان هدف از تربیت اخلاقی رساندن انسان به سعادت و یاری رسانی وی در مسیر عمل به مقتضای طبیعت انسانی خویش است(هومز، ۱۳۸۲، صص۱۱۰-۱۰۷).

لذا تربیت اخلاقی رویکرد فضیلت گرا، فرآیندی دو مرحله ای است. در مرحله نخست که مرحله آموزش علمی است باید مفهوم خیر و شر را به کوک آموزش دادواز راه های گوناگون همچون تبیین منافع و پیامدهای فضایل و رذایل، وی را در درک صحیح از این مفاهیم یاری رساند. نیز در مرحله تجربه عملی و کسب عادت، باید به تدریج، متربی را به کسب فضایل عادت داد و رذایل را از و وجود وی زدود.

نقطه قوت این رویکرد، توجه همزمان به تربیت منش و رفتار اخلاقی است که به جای پرسش از چیستی رفتار درست از چگونه زیستن انسان فضیلت مند سخن می‌گوید و در امر تربیت، از عوامل گوناگون درونی و بیرونی مرد می‌گیرد(غفاری، ۱۳۸۱، صص۲۶-۲۵).

نارسایی­های موجود در این مکتب­ها نمی­ توان چشم­پوشی کرد زیرا در این رویکرد انسان فضیلت­مند، فقط خود را می­بیند و فضایل را تنها به دلیل نیل خود به سعادت مورد توجه قرار می­دهد (هومز، ۱۳۸۲، صص۹۸-۹۷).

۱- فرایند تربیت اخلاقی، فرایند طولانی و تدریجی در درازمدت است.

۲- در تربیت اخلاقی از شیوه های پیامد گرایی بهره می جوید و با تبیین آثار و پیامدهای نیک و بد فضیلت و رذیلت، آدمی را به اتصاف بدانها و یا اجتناب از آن ها ترغیب می‌کند(ارسطو، ۱۳۶۴، صص۳۱۶-۳۱۸).

علامه طباطبائی، اساساً مبنای راهکار تربیتی این مکتب را منفعت گرایی می دانند(طباطبائی، بی تا، ص۲۵۵).

۳- در این رویکرد، زمینه بروز رذایل کاملاً از وجود فرد مرتفع نمی شود، بلکه در زیر پوشش عبادت و منش اخلاقی مخفی شده و چه بسا شرایط محیطی دوباره آن را فعال سازد.

۴- تربیت منش به شیوه ارسطویی، عملاً مجالی برای دخالت نیت در حیات آدمی باقی نمی گذارد(باقری، ۱۳۷۴، صص ۸۳-۸۴).

رویکرد مکتب وظیفه گرایی به تربیت اخلاقی

۲) رأی شماره ۱۰۹۸/۶۸ دادگاه کیفری یک شاهرود مورخه ۱۵/۶/۱۳۶۸ که به موجب آن مرد پاکستانی را به دلیل ازدواج ( بدون اجازه دولت ) با زن ایرانی را محکوم به یک سال حبس نمود^[۹۵].

۳) رأی شماره ۲۹۵ مورخه ۱۷/۳/۱۳۵۸ در دادگاه جزایی شعبه ۱۰۵ قائمشهر

در خصوص اتهام آقای امان ح فرزند ج مبنی بر ازدواج بدون اخذ مجوز با زن ایرانی به استناد ماده ۱۷ قانون ازدواج حکم بر محکومیت متهم فوق الذکر به پرداخت جزایی نقدی به مبلغ پانصد هزار ریال صادر می‌گردد.

۴) در خصوص اتهام محمد ف فرزند ع تبعه افغانستان متهم به ازدواج غیر مجاز با بانوی ایرانی پرونده پس از ثبت در شعبه ششم بازپرسی شهرستان ساری به شماره ۱۲۰/۸۵ به استناد ماده ۶ قانون آئین دادرسی کیفری و نیز ماده ۱۷۳ قانون مذکور به دلیل مرور زمان قرار موقوفی تعقیب صادر می‌گردد.

۵) همان‌ طور که می بینیم رویه قضایی ثابتی در این زمینه وجود نداشته، دادگاه کیفری شاهرود مرد تبعه بیگانه را که با بانوی ایرانی بدون اجازه دولت ازدواج نموده به یکسال حبس محکوم نموده ولی دادگاه جزایی قائمشهر زوج را به جزایی نقدی محکوم نموده و بازپرسی ششم ساری به دلیل مرور زمان قرار موقوفی تعقیب صادر نموده در هر صورت رویه مشخصی وجود نداشته و دادگاه بر اساس شرایط و مقتضیات پرونده و استنباط خود اقدام به صدور یکی از آرای فوق می کند به گفته یکی از کارشناسان اداره امور اتباع و مهاجرین خارجه در خصوص ازدواج زن ایرانی با مرد بیگانه اگر ازدواج با روال قانونی طی شود ما با دادگاه سروکار نداریم، زوجین تقاضای خود را به اداره مذکور تقدیم نموده و کارشناسان پس از بررسی موضوع پروانه زناشویی را صادر نموده و به یکی از دفاتر ثبت ازدواج معرفی می نمایند ولی زمانی که زوجین بدون اجازه دولت اقدام به ازدواج غیررسمی نمایند به جهت عدم کسب مجوز از دولت جهت رسیدگی ‌به این تخلف به دادگاه ارجاع داده می‌شوند دادگاه پس از بررسی این موضوع یا به لحاظ جزایی نقدی، یا مجازات حبس و … نسبت ‌به این موضوع رسیدگی می کند و اداره مذکور پس از مختومه شدن پرونده در دادگاه نسبت به مراحل اجرایی جهت صدور پروانه زناشویی و معرفی به دفاتر ثبت ازدواج اقدام می کند.

گفتار هشتم : ازدواج زن ایرانی با مرد بیگانه در داخل ایران

یکی از مسایلی که متعاقب اقامت بیگانگان در هر جامعه ای پیش می‌آید، ازدواج آنان با اتباع کشور پذیرنده است. در صورتی که ازدواجی طبق مقررات قانونی صورت گیرد مشکلی ایجاد نخواهد کرد، اما اگر قواعدی را که در این خصوص وضع شده است. رعایت ننمایند، مسایل و دعاوی حقوقی بیشماری به وجود خواهد آمد. معمولاً دولت‌ها محدودیت هایی در راه ازدواج اتباعشان با افراد بیگانه ایجاد می‌کنند تا بدین وسیله مطمئن شوند که هدف واقعی از چنین وصلتی ایجاد کانون خانوادگی است نه وصول به مقاصد دیگری از قبیل اجازه اشتغال یا اقامت و یا کسب تابعیت .

بند اول : ازدواج دارندگان روادید با زن ایرانی

در فصل اول به بیگانگان مقیم ایران اشاره شد در عمل مقیمین ایران و جهانگردان رسمی ترین و
منظم ترین، گروه بیگانگان در کشورمان هستند که به آن ها نیز اشاره شد،^[۹۶] این گروه نسبت به سایر بیگانگان مشکلات کمتری را برای کشور به وجود آورده اند؛ چرا که ‌بر اساس قانون عمل کرده و مطیع قانون هستند و برخلاف بسیاری مخصوصاً اتباع افغانستان که به صورت غیررسمی اقدام به ازدواج با زنان ایرانی نموده اند بندرت اقدام به ازدواج غیررسمی با زنان ایرانی می نمایند. از جمله این گروه از بیگانگان دارندگان روادید یا جهانگردان هستند که به صورت موقت یعنی در محدودۀ اعتبار روادید در ایران حضور دارند و پس از آن باید کشور را ترک کند. ممکن است یک بیگانه تحت عنوان توریست وارد ایران شود و در مدت اقامت خود تصمیم بگیرد که باید یک زن ایرانی ازدواج کند و بدین ترتیب موضوع مورد بحث صدق می‌کند و باید شرایطی که قوانین ایران برای ازدواج یک مرد بیگانه با زن ایرانی مقرر داشته اند رعایت نماید.

بند دوم : ازدواج دارندگان گذرنامه

اتباع بیگانه که دارای گذرنامه می‌باشند و تقاضای ازدواج با زن ایرانی را دادند بعد از حضور زوج و زوجه نزد کارشناس مربوطه ابتدا گذرنامه زوج مورد بررسی قرار می‌گیرد، مدرک مذکور باید دارای اعتبار باشد. «منظور از اعتبار، مدت زمانی است که یک پاسپورت از زمان صدور تا پایان آن قابل استفاده است در بعضی از کشورها مدت اعتبار پاسپورت ۴ سال و بعضی دیگر ۵ سال می‌باشد» و همچنین اقامت مجاز در ایران داشته باشند، «منظور از اقامت، داشتن اجازه رسمی توقف در کشور از طریق مهر نیروی انتظامی در پاسپورت مشخص می‌گردد» و بعد از تطبیق شناسنامه زوجه، لیست مدارک و فرم درخواست ازدواج از طریق کارشناس مربوطه در اختیار متقاضی قرار می‌گیرد تا تکمیل و امضاء گردد. اخذ گواهی سفارت متبوعه زوج مبنی بر تأیید مجرد بودن و بلامانع بودن ازدواج زوجه و زوج الزامی است و کلیه متقاضیان موظف به تهیه آن می‌باشند و می بایستی اصل و ترجمه رسمی به زبان فارسی مدارک مذکور را به کارشناس مربوطه ارائه نمایند. پس از ارائه کلیه مدارک اشاره شده در لیست مدارک از طریق متقاضی به کارشناس مربوطه، نسبت به تشکیل پرونده ازدواجی توسط کارشناس اقدام می‌گردد و بعد از مکاتبه با اداره اطلاعات و نیروی انتظامی استان و اخذ موافقت ادارات مذکور، پروانه زناشویی با امضاء استاندار که از طرف وزارت کشور امضاء می کند در هفت نسخه صادر می‌گردد. برگه اول پروانه که بدون رونوشت
می‌باشد به متقاضی تحویل تا جهت اخذ پروانه اقامتی ازدواجی به نیروی انتظامی استان مراجعه و پس از اخذ پروانه مذکور هر دو پروانه را ( پروانه زناشویی و پروانه اقامت ازدواجی) به عاقد ارائه و عقد رسمی انجام می پذیرد. شش برگ دیگر پروانه طی رونوشتی به ادارۀ ثبت احوال، ادارۀ اطلاعات، نیروی انتظامی استان، وزارت کشور، وزارت امور خارجه ارسال می شود و یک نسخه نیز در پرونده مربوطه در استانداری نگهداری می‌گردد.^[۹۷]

در صورتی که زوج تبعه یکی از کشورهای پاکستان، هندوستان، بنگلادش، افغانستان، سریلانکا، ترکیه، عراق باشد و با روادید توریستی و زیارتی وارد کشور شده باشد قبل از تشکیل پرونده ازدواجی باید از اداره سجلات و احوال شخصیه وزارت امور خارجه موافقت نامه کتبی اخذ و ارائه نمایند. در صورتی که زوج و زوجه دارای ازدواج قبلی باشند برای ازدواج مجدد می بایستی سند قانونی طلاق و یا فوت همسر اول خود را ارائه نمایند.

بند سوم : ازدواج دارندگان پروانه اقامت با زن ایرانی

۲-۲۹- مفهوم سلامت روان از دیدگاه‌های مختلف

۲-۲۹-۱- مکتب روانکاوی:

به عقیده فروید ویژگی خاصی که برای سلامت روان‌شناختی ضروری است خودآگاهی^[۶۳] است یعنی هر آنچه که ممکن است در ناخودآگاهی موجب مشکل شود بایستی خودآگاه شود. به عقیده فروید انسان عادی کسی است که مراحل، رشد روان جنسی را با موفقیت گذرانیده باشد و در هیچ یک از مراحل بیش از حد تثبیت نشده باشد. به نظر او کمتر انسانی متعارف به حساب می‌آید و هر فرد به شکلی نامتعارف است. فروید از دیدگاه روانشناسی شخص نامتعارف را به دو گروه روان نژند^[۶۴] و روان‌پریش^[۶۵] تقسیم می‌کند و هسته مرکزی بیماری روانی را، اضطراب می‌داند. به عقیده فروید نوع مکانیسم‌های دفاعی مورد استفاده افراد سالم، روان نژند و روان‌پریش متفاوت است. شخص سالم از مکانیسم‌های دفاعی، نوع‌دوستی^[۶۶]، شوخ طبعی^[۶۷] پارسایی و ریاضت^[۶۸]، والایش^[۶۹] استفاده می‌کند. (نجات، ایروانی، ۱۳۷۸)

کارل. گ.یونگ^[۷۰]: فرایندی که موجب یکپارچگی شخصیت انسان می‌شود فردیت یافتن^[۷۱] یا تحقق خود است. این فرایند خود شدن، فرایندی طبیعی است. این کیفیت در واقع، گرایشی چنان نیرومند است که یونگ آن را غریزه^[۷۲] می‌داند. در انسان فردیت یافته، هیچ یک از وجوه شخصیت مسلط نیست، نه هشیار و نه ناهشیار، نه یک کنش یا گرایش خاص و نه هیچ یک از سنخ‌های کهن، بلکه همه آن‌ ها به توازنی هماهنگ رسیده‌اند. اشخاص فردیت یافته، باید از همه نیروهای سایه^[۷۳] چه ویرانگر و چه سازنده آگاه شوند. باید وجه تاریک طبیعت جوشش‌های حیوانی و ابتدایی خود از قبیل میل به ویرانگری یا خودخواهی را دریابند و بپذیرند. این به معنای تسلیم شدن یا رفتن زیر سلطه آن‌ ها نیست، بلکه صرفاً پذیرش وجود آن‌ ها است. گام بعدی فرایند فردیت یافتن، ضرورت سازش با دوگانگی جنسی روانی است. مرد باید آنیما^[۷۴] (خصایص زنانه) و زن آنیموس^[۷۵] (خصایص مردانه­اش) را بیان کند. ویژگی دیگر یکپارچگی خود^[۷۶] است. همه جنبه‌های شخصیت یکپارچگی و هماهنگی می‌یابد به گونه‌ای که همه آن‌ ها بتوانند بیان شوند (همان منبع).

آلفرد آدلر^[۷۷]: زندگی به عقیده آدلر، بودن نیست بلکه شدن است. آدلر به انتخاب مسئولیت و معناداری مفاهیم در شیوه زندگی^[۷۸] اعتقاد دارد شیوه زندگی افراد را متفاوت می‌داند. محرک اصلی رفتار بشر هدف‌ها و انتظار او از آینده است. هدف انسان نیاز به سازگاری با محیط و پاسخ‌گویی به آن است. فرد سالم به عقیده آدلر از مفاهیم و اهداف خودش آگاهی دارد و عملکرد او مبتنی بر نیرنگ و بهانه نیست، او جذاب و شاداب است و روابط اجتماعی سازنده و مثبتی با دیگران دارد. فرد دارای سلامت روان به نظر آدلر، روابط خانوادگی صمیمی و مطلوبی دارد و جایگاه خودش را در خانواده و گروه‌های اجتماعی به درستی می‌شناسد. همچنین فرد سالم در زندگی هدفمند و غایت مدار است و اعمال او مبتنی بر تعقیب این اهداف است. غایی‌ترین هدف شخصیت سالم، تحقق خویشتن است. از ویژگی‌های دیگر سلامت روان‌شناختی این است که فرد سالم مرتباً به بررسی ماهیت اهداف و ادراکات خودش می‌پردازد و اشتباه­هایش را برطرف می‌کند. چنین فردی خالق عواطف خودش است نه قربانی آن‌ ها، آفرینش گری و ابتکار فیزیکی، از ویژگی‌های دیگر این افراد است. فرد سالم از اشتباه­های اساسی پرهیز می‌کند. اشتباه­های اساسی شامل تعمیم مطلق، اهداف نادرست و محال، درک نادرست و توقع بی‌مورد از زندگی، تقلیل یا انکار ارزشمندی خود و ارزش‌ها و باورهای غلط می‌باشد (همان منبع).

اریک اریکسون^[۷۹]: به عقیده اریکسون سلامت روانشناختی اصولاً نتیجه عملکرد قوی و قدرتمندی “من”^[۸۰] است.”من” عنوان و مفهومی است که نشان‌دهنده توانایی یکپارچه‌سازی اعمال و تجارب شخص به صورت انطباقی و سازشی است. من، تنظیم کننده درونی روان است که تجارب فرد را سازمان‌دهی می‌کند و در نتیجه از انسان در مقابل فشارهای نهاد^[۸۱] و من برتر^[۸۲] حمایت می‌کند. هنگامی که رشد انسان و سازمان‌های اجتماعی به نحو متناسب هماهنگ شود، در هر کدام از مراحل رشد روانی _ اجتماعی توانایی‌ها و استعدادهای مشخصی ظهور می‌کند. به طور خلاصه نام هر مرحله و توانایی مرتبط با آن را ذکر می‌کنیم (همان منبع).

۱٫ مرحله اعتماد در برابر عدم اعتماد^[۸۳]: توانایی مرتبط با این مرحله امید^[۸۴] است.

۲٫ مرحله خودمختاری در برابر شرم و تردید^[۸۵]: توانایی مرتبط با این مرحله اراده^[۸۶] است.

۳٫ مرحله ابتکار در برابر احساس گناه^[۸۷]: توانایی مرتبط با این مرحله هدف^[۸۸] است.

۴٫ مرحله کارایی در برابر احساس حقارت^[۸۹]: توانایی مرتبط با این مرحله شایستگی^[۹۰] است.

۵٫ مرحله هویت‌یابی در برابر سردرگمی نقش^[۹۱]: توانایی مرتبط با این مرحله وفاداری^[۹۲] است.

۶٫ مرحله صمیمیت در برابر کناره‌جویی^[۹۳]: توانایی مرتبط با این مرحله عشق^[۹۴] است.

۷٫ مرحله تولید در برابر رکود^[۹۵]: توانایی مرتبط با این مرحله مراقبت^[۹۶] است.

۸٫ مرحله کمال در برابر یاس و ناامیدی^[۹۷]: توانایی مرتبط با این مرحله خردمندی^[۹۸] است.

به عقیده اریکسون سلامت روانشناختی هر فرد به همان اندازه است که توانسته توانایی متناسب با هر کدام از مراحل زندگی را کسب کند.

اریک فرام^[۹۹]: فرام تصویر روشنی از شخصیت سالم به دست می‌دهد چنین انسانی عمیقاً عشق می‌ورزد، آفریننده است، قوه تعقلش را کاملاً پرورانده است، جهان و خود را به طور عینی ادراک می‌کند، حس هویت پایداری دارد، با جهان در پیوند است و در آن ریشه دارد. فرام شخصیت سالم را دارای جهت‌گیری بارور می‌داند. فرام با کاربرد واژه جهت‌گیری این نکته را می‌گوید که جهت‌گیری گرایش یا نگرش کلی است همه جنبه‌های زندگی، یعنی پاسخ‌های فکری، عاطفی و حسی به مردم و موضوع‌ها و رویدادها را، خواه در جهان و خواه در خود، در بر می‌گیرد. بارور بودن یعنی به کار بستن همه قدرت‌ها و استعدادهای بالقوه خویش. چهار جنبه شخصیت سالم، در روشن ساختن مراد فوام از جهت‌گیری بارور مؤثر است. این چهار جنبه عبارتند از: عشق بارور^[۱۰۰]، تفکر بارور^[۱۰۱]، خوش بختی و وجدان اخلاقی^[۱۰۲] (همان منبع).

عشق بارور، لازمه‌اش رابطه آزاد و برابری بشری است. طرفین رابطه می‌توانند فردیتشان را حفظ کنند. عشق بارور از ۴ ویژگی مهم برخوردار است: توجه، احساس مسئولیت، احترام و شناخت. تفکر بارور مستلزم هوش، عقل و عینیت است. خوش بختی بخشی جدایی‌ناپذیر و پیامد زیستن موافق جهت‌گیری بارور و همراه همه فعالیت‌های زایا است. فرام میان دو نوع وجدان اخلاقی که عبارتند از: وجدان اخلاقی قدرت‌گرا و وجدان اخلاقی انسان‌گرا فرق گذاشته است. وجدان اخلاقی قدرت‌گرا، نمایان گر قدرت خارجی درونی شده است که رفتار شخص را هدایت می‌کند. وجدان اخلاقی انسان‌گرا تداعی خود است و از تأثیر عامل خارجی آزاد است (همان منبع).

۲-۲۹-۲- مکتب انسان‌گرایی

چنین به نظر می­رسد که برای حل این مسئله باید ابتدا به نحوه توافق طرفین توجه کرد. چنانچه طرفین توافق خاصی نکرده باشند، باید به نوع قراردادی که بیمه­گر و بیمه­گذار نسبت به آن توافق نموده ­اند، توجه شود، بر این اساس بیمه­گر نمی­تواند نسبت به هر قرارداد، معیاری مشابه با سایر اقسام بیمه اعمال نماید. رویکرد دوم توجه به رویه شرکت­های بیمه­ در این خصوص ‌می‌باشد. بررسی رویه شرکت­های بیمه از این جهت مفید است که به فرض آنکه ماده ۱۲ قانون بیمه این اختیار را به بیمه­گر واگذار کرده باشد، باز هم بیمه­گر باید ‌بر مبنای‌ رویه و عرف موجود بیمه اقدام کند و نمی­تواند صرفا ‌بر اساس منافع خویش به صورت یک‌طرفه تصمیم ­گیری نماید.^[۱۶۱]

هر اندازه که خطر گسترده ­تر باشد وظیفه بیمه­گذار در بیان اوضاع احوال و اظهار حقایق مربوط به موضوع سنگین­تر می­ شود، مثلا بیمه­نامه مربوط به حمل کالا با کشتی که حمل با خطوط کشتی­رانی مختلف را تحت پوشش قرار می­دهد، در مقایسه با کالایی که مشخصا با کشتی معین حمل می­ شود، مستلزم ابراز دقت و مراقبت بیشتری از سوی بیمه­گذار است. تکلیف ارائه اطلاعات در هر دو وجود دارد اما امکان کتمان حقایق ولو بدون عمد، در یکی بیشتر از دیگری است. مثلا اگر پس از افشای بخشی از اطلاعات معلوم شود که بخش اظهار نشده اطلاعاتی عمده بوده است، بیمه­گذار با این توجیه که بخشی از حقایق را اظهار داشته است مبرا از مسئولیت نخواهد شد.^[۱۶۲]

آیا متقاضی بیمه تکلیف به بررسی و تحقیق جهت کسب اطلاعات بیشتر و مطلع نمودن بیمه­گر دارد یا خیر؟ اصولا از بیمه­گذار انتظار تلاشی تا این حد نمی­رود، مگر اینکه صریحا از او خواسته شود، بلکه همین قدر از او انتظار می­رود که اظهارات درست، صادقانه و کامل داشته باشد.^[۱۶۳]

اگر شرایط در فاصله بین تقدیم درخواست و انعقاد قرارداد تغییر اساسی پیدا کند، متقاضی باید بیمه­گر را از تغییراتی که از آن ها آگاه است یا باید آگاه باشد، مطلع سازد. بر اساس یک قاعده کلی بعد از تسلیم درخواست و قبل از انعقاد قرارداد در صورت وقوع تغییر اساسی در ماهیت ریسک، بیمه­گر مکلف به پوشش ریسک تغییر یافته نیست.^[۱۶۴]

مطابق ماده ۲–۱۱۳ قانون بیمه فرانسه بیمه­گذار موظف به رعایت پاره­ای از الزامات است. مطابق بند دوم ماده فوق بیمه­گذار می­بایست صادقانه به سوالات بیمه­گذار پاسخ دهد، مخصوصا درجایی که اینگونه پاسخ­ها بیمه­گران را قادر به ارزیابی خطری که تقبل کرده ­اند می­ نماید.^[۱۶۵]

تاثیر اوضاع احوال بر تصمیم­ بیمه­گر درباره قرارداد بیمه و شرایط آن به دو صورت ممکن است بروز نماید؛ ممکن است مستقیما روی نرخ حق­بیمه اثر گذارد، مثلا در بیمه آتش­سوزی نوع پوشش و دیوار ساختمان، محل ساختمان، مورد استعمال ساختمان از جمله عواملی هستند که در تعیین نرخ حق­بیمه مؤثر هستند. گاه اوضاع و احوال تاثیر مستقیم روی نرخ حق­بیمه ندارد، ولی در عین حال بر تصمیم بیمه­گر در قبول یا رد تقاضای بیمه­گذار اثر دارد، مانند حسن شهرت بیمه­گذار.^[۱۶۶]

به صورت خلاصه ‌می‌توان گفت وظایف بیمه­گذار به ارائه اطلاعات در حین مذاکرات برای انعقاد قرارداد عبارتند از عدم کتمان حقایق و عدم ارائه اطلاعات نادرست. اعلام هر گونه تغییر در شرایط قبلی اظهار شده مابین تکمیل فرم تقاضای بیمه تا زمان انعقاد قرارداد.

گفتار دوم : اعلام تشدید خطر یا تغییر اوضاع احوال

اوضاع احوال زمان انعقاد قرارداد بیمه که ملاک تعیین شرایط بیمه­نامه و حق­بیمه بوده است، همواره ثابت نمی­ماند و ممکن است تغییر نماید. این تغییر وضعیت همان تغییر خطری است که بیمه‏گر به موجب آن میزان حق­بیمه را تعیین ‌کرده‌است که در صورت نارضایتی بیمه‏گذار بر پرداخت اضافه حق­بیمه، بیمه‏گر حق فسخ قرارداد را خواهد داشت.^[۱۶۷]

ممکن است تغییر شرایط بیمه­گذار متضمن نوعی تشدید نیز باشد. در حقیقت در طی مدت اعتبار بیمه­نامه، باید میان خطر موضوع بیمه و حق­بیمه و سایر شرایط نوعی موازنه برقرار باشد. برای حفظ همین موازنه است که قانون بیمه­گذار را مکلف به اعلام تشدید خطر و تغییر اوضاع احوال نموده است. توضیح اینکه تشدید خطر تغییر و افزایش درجه یا سطح خطر در طول حیات قرارداد و در اثنای اجرای آن ‌می‌باشد. بر اساس دیدگاه انگلوساکسون که هنوز هم در حقوق بیمه بعضی کشورها مانند هلند یافت می­ شود، بر عهده خود بیمه­گر است که در مقابل تشدید خطر از خود محافظت کند و اطلاعات لازم را تحصیل نماید. با این حال به نظر می­رسد که الزام بیمه­گذار به افشا و اعلام تشدید خطر در تمام مدت قرارداد جنبه دیگری از تعهدات اطلاعاتی بیمه­گذار ‌می‌باشد.^[۱۶۸]

ماده ۱۶ قانون بیمه به موضوع تشدید ریسک و تغییر اساسی در مرحله پس از انعقاد قرارداد اختصاص دارد. تشدید خطر، ممکن است در نتیجه عمل بیمه‌گذار باشد یا آنکه بیمه‌گذار در تشدید خطر مداخله‌‌اى نداشته باشد که بنا به مورد، تکلیف بیمه‌گذار براى اعلام به بیمه‌گر مختلف است.

بند اول : تشدید خطر در نتیجه عمل بیمه‌گذار

چنانچه تشدید خطر در نتیجه عمل بیمه‌گذار باشد، مثل اینکه بیمه‌گذار پس از مدتى که از شروع بیمه گذشته، کاربرد مورد بیمه را تغییر دهد یا ‌در مورد بیمه دخل و تصرف به‌عمل آورد که منجر به تشدید خطر شود، در صورت امکان قبل از اقدام به تغییر باید بیمه‌گر در جریان این تغییر قرار بگیرد و چنانچه این امر ممکن نباشد، در اولین فرصت باید بیمه‌گر مطلع شود.^[۱۶۹]

به موجب قسمت اول ماده ۱۶ قانون بیمه «هرگاه بیمه‌گذار در نتیجه عمل خود خطرى را که به‌ مناسبت آن بیمه منعقد شده است تشدید کند یا یکى از کیفیات موضوع بیمه را تغییر دهد که اگر وضعیت مذبور قبل از قرارداد موجود بود، بیمه‌گر حاضر براى انعقاد قرارداد با شرایط مذکور در قرارداد نمى‌گشت، باید بیمه‌گر را بلافاصله از آن مستحضر کند.»

در پاره­ای از موارد این تکلیف از عهده بیمه­گذار برداشته می­ شود،^[۱۷۰]

۱- در بیمه­های عمر به شرط فوت، چرا که با کهولت سن خطر فوت بیشتر می­ شود و این امر جزء طبیعت این رشته از بیمه است.

۲- مواردی که خطر ذاتا متغیر است و بیمه­نامه معروف به شناور یا آبونمان صادر می­ شود. مثلا موضوع بیمه موجودی متغیر یک انبار است، در این خصوص بیمه­گر از قبل تغییرات خطر را می­پذیرد.

هرگاه بیمه­گذار نحوه کاربری مال موضوع بیمه را بدون اطلاع بیمه­گر تغییر دهد و این تغییر به­گونه ­ای باشد که ضرر کمتری نسبت به استفاده مورد توافق برای مال موضوع بیمه داشته باشد، عدم اطلاع­رسانی به بیمه­گر نمی­تواند نقض وظیفه ارائه اطلاعات محسوب شود، زیرا همان­طور که قبلا اشاره شد، کاهش خطر نیازی به افشا ندارد، مگر اینکه خلاف آن در قرارداد شرط شده باشد.

بند دوم : تشدید خطر در نتیجه عمل شخص ثالث

ماده ۱۶ قانون بیمه «… اگر تشدید ­خطر یا تغییر وضعیت موضوع بیمه در نتیجه عمل بیمه­گذار نباشد مشارالیه باید مراتب را در ظرف ده روز از تاریخ اطلاع خود رسما به بیمه گر اعلام کند… .»

مهلت یاد شده را با توجه به ماده ۳۵ قانون بیمه حتی با توافق طرفین نمی­ توان کم کرد اما افزایش مهلت بدون اشکال است. به موجب ماده ۳۵ «طرفین می ­توانند در قراردادهای بیمه هر شرط دیگری بنمایند لیکن موعد مذکوره در ماده ۱۶ را نمی ­توانند تقلیل دهند ولی ممکن است موعد را به رضایت یکدیگر تمدید کنند، این قانون شامل قراردادهای گذشته بیمه نیز خواهد بود.»

۳٫ پذیرش و حمایت یکدیگر: بسیاری از تعارض ها و اختلاف های انسان از آن جا سرچمه می گیرند که افراد متفاوت، دیدگاه های متفاوتی نسبت به یک موضوع دارند و جالب اینجا است که معمولاً در هر اختلافی هر یک از طرفین فکر می‌کنند که درست می‌گویند و حق با آن هاسـت و این دیگری است که اشتباه می‌کند (میلر و راکمن^[۸۷]،۱۹۹۸؛ ترجمه فرشاد بهاری، ۱۳۸۵). فرد باید یاد بگیرد که داشتن اختلاف نظر کاملا طبیعی است و این مهارت را کسب کند که دیدگاه خود را تنها، یا بهترین و مناسب ترین دیدگاه نداند و توانایی دیدن این موضوع را از زاویه دید دیگران را نیز داشته باشــد. آن وقت است که ارتباط بین فردی موثرتر و سالم تری برقرار می شود (جانسون،۲۰۰۳).

اختلاف نظر در مواردی مانند زیر می‌تواند مفید باشد(جانسون،۲۰۰۳):

الف) اختلاف نظر تغییر کردن را تشویق می‌کند: مواقعی هست که باید تغییر کرد، مهارت های جدیدی را باید یاد گرفت. زمانی که انسان موضوع را از دید یک نفر دیگر به خوبی ببیند، دیدگاه و نظرات خودش نسبت به موضوع نیز تغییر می‌کند.

ب) اختلافات زندگی را جالب تر می‌کند: بسیاری مواقع کنجکاوی و علایق انسان را تحریک می‌کند. بحث ‌در مورد کار، مشکلات اقتصادی و نظایر آن، تعاملات بین فردی را پویاتر و خوشایند تر می‌کند.

ج) زمانی که اختلاف نظر بین تصمیم گیرندگان وجود دارد، تصمیم های مناسب تر و بهتری گرفته می شود و باعث می‌گردد تا فرد ‌در مورد تصمیمی که می‌خواهد بگیرد، وقت و فکر بیشتری داشته باشد.

د) اختلاف نظر به فرد کمک می‌کند خودش را به عنوان یک فرد بشناسد: هنگام به وجود آمدن یک اختلاف، فرد متوجه می شود چه چیزهایی وی را عصبانی می‌کند، چه چیزهایی برایش مهم است و یک اختلاف نظر بحـث و مجادله را چگونه مدیریت می‌کند.

ذ) اختلاف نظر می‌تواند روابط را غنی تر و عمیق تر سازد: در یک اختلاف فرد یاد می‌گیرد که دیدگاه فرد دیگر را نیز به حساب آورده و به آن احترام بگذارد. به جای تلاش در جهت حذف اختلاف نظر سعی شود مهارت هایی برای حل مؤثر اختلافات و تعارضات بین فـردی آموخــته شود. اگر انسان از بحث و جدل پرهیز کند و یا مشکلات بین فردی خود را به شیوه ای نامناسب حل کند، آن گاه در دراز مدت با مشکلات بسیار جدی تری در روابط بین فردی خود روبرو خواهد شد(جانســون، ۲۰۰۳).

۴٫ حل تعارض ها و مشکلات موجود در روابط بین فردی: تعارض امری بسیار پیچیده است که به عوامل طبیعی و درونی زیادی بستگی دارد. تجربه، تحصیل، محیط و عوامل روانی و درونی یکی از پیش نیازهای برخورد مناسب می‌باشد. طرز تلقی و برداشت فرد از محیطی که در آن زندگی می‌کند، تاثیر زیادی بر رفتــار او دارد. اگر فرد احساس کند در محیطی سالم، امــن و مطمئن زندگی می‌کند و به آن اعتماد داشته باشـد، بسیاری از مشکلات و نابسامانی ها را می پذیرد (میر کمالی، ۱۳۸۴).

وقتی اختلافی پیش می‌آید افراد دو موضوع و مسأله اصلی را مدنظر قرار می‌دهند:

1. 1. رسیدن به اهداف شخصی: بعضی اوقات اختلاف ‌به این دلیل پیش می‌آید که اهداف یک نفر با اهداف فرد دیگر در تضاد است. ممکن است هدف فرد برای وی اهمیت فراوان یا اهمیت اندکی داشته باشد.

1. حفظ ارتباط خوب با سایر افراد: ممکن است فرد نیاز به حفظ رابطه خوب با دیگران در آینده داشته باشد(سازمان بهداشت جهانی ،۲۰۰۴).

الگوهای ارتباطی خانواده

خانواده همواره به عنوان مهم ترین سیستم انسانی مورد توجه بوده است. شناخت این الگوهای ارتباطی خانواده به شناخت بعضی از جنبه‌های عملکرد خانواده کمک می‌کند. در واقع، شناخت انواع مختلف الگوها و سبک­های ارتباطات خانوادگی علاوه بر توصیف، به پیش‌بینی و توضیح عملکرد خانواده و توصیه ­ها و تجویزهای مربوط به آن هم کمک می‌کند. محققان سعی کرده‌اند الگوهای ارتباطات خانوادگی را بشناسند و طبقه بندی کنند. فیتزپاتریک و ریچی^[۸۸]( ۱۹۹۴، به نقل از فیتزپاتریک، ۲۰۰۴) دو بعد زیربنایی جهت­گیری گفت و شنود و جهت گیری همنوایی را در الگوهای ارتباطات خانوادگی شناسایی کردند. آنان جهت گیری گفت و شنود را میزان تحقق شرایطی در خانواده می­دانند که در آن، همۀ اعضای خانواده به شرکت آزادانه و راحت در تعامل و بحث و تبادل نظر درباره طیف وسیعی از موضوعات تشویق می‌شوند، و جهت گیری همنوایی را نیز میزان تأکید بر همسانی نگرش ها، ارزش ها و عقاید اعضای خانواده تعریف ‌می‌کنند. ترکیب این دو بعد، چهار طرح­واره ارتباطات خانوادگی را شکل می­دهد که «الگوهای ارتباطات خانواده خوانده می­شوند» (فیتزپاتریک، ۲۰۰۴). هر الگو که نوع خاصی از خانواده ­ها را توصیف می­ کند. این چهار نوع الگوی یا چهار نوع خانواده از ترکیب وضعیت­های زیاد یا کم بر روی پیوستارهای دو بعد جهت گیری گفت و شنود و جهت­گیری همنوایی حاصل می­شوند و عبارتند از:

خانواده توافق کننده^[۸۹]: گفت و شنود و همنوایی بالایی دارند. در چنین خانواده­هایی از یک سو علاقه به ارتباطات باز و کشف عقاید تازه و از سوی دیگر حفظ سلسله مراتب موجود، اهمیت دارد. والدین ضمن علاقۀ وافر به فرزندان و اظهار نظراتشان، خودشان تصمیم گیرنده نهایی خانواده محسوب می­شوند.

خانواده کثرت گرا^[۹۰]: گفت و شنود بالا و همنوایی کمی دارند. موضوعات به صورت باز و سرگشاده مطرح می­شوند و همۀ اعضای خانواده در گفتگوها شرکت دارند. والدین ضرورتی برای تصمیم ­گیری جهت کنترل فرزندان نمی­بینند، تمایل به پذیرش عقاید فرزندان خود دارند و اجازه می­ دهند به طور برابر در تصمیم ­گیری­های خانواده شرکت داشته باشند.

خانواده حمایت­گر^[۹۱]: گفت و شنود کم و همنوایی بالایی دارند. در این خانواده ­ها بر اطاعت از مرجعیت و صاحب اختیاری والدین تأکید می­ شود و به تفکر، تعقل، و ارتباطات باز اهمیت چندانی داده نمی­ شود. والدین معتقدند آن ها باید برای خانواده و فرزندانشان تصمیم بگیرند و دلیلی نمی­بینند ‌در مورد تصمیمات خود توضیحی به فرزندانشان بدهند.

خانواده بی­قید^[۹۲]: گفت و شنود و همنوایی پایینی دارند. میزان تعاملات بین اعضای خانواده کم است و معمولاً تنها تعداد محدودی از موضوعات مورد بحث و تبادل نظر قرار ‌می‌گیرد. والدین معتقدند تمام اعضای خانواده باید قادر به تصمیم ­گیری باشند، اما بر خلاف خانواده­های کثرت­گرا به تصمیمات فرزندان خود و برقراری ارتباط و محاوره با آن ها علاقه­ای نشان نمی­دهند(فیتزپاتریک، ۲۰۰۴).

بخش چهارم: پیشینه پژوهش

الف) تحقیقات انجام شده داخل کشور:

در ایران نیز مطالعات مختلف موید تاثیر مهارت­­های ارتباطی بر کارایی خانواده است از جمله: