متمرکزبر هدف

۵

دیوان سالار

جابر

آفریننده

۲-۲۰-۴ الگوی کامرون و اتینگتون (Cameron & Etington Model)
این دانشمند بر اساس ادبیات عمومی در فرهنگ سازمانی چهار نوع فرهنگ سازمانی را شناسایی کردند .
الف) فرهنگ طایفه ای (Clan culture)
ب) فرهنگ بروکراتیک
ج) فرهنگ ادهوکراسی
د) فرهنگ بازاری (Market culture)
۲-۲۰-۵ الگوی قبیله های سازمانی (Clans Organiztion Culture)
مشکلی که در مورد شیوه مؤسسات برتر وجود دارد آن است که به نظر می رسد فرهنگ واحدی را در کلیه شرایط و موقعیتها تجویز کند . شیوه قبیله های (دسته های ) سازمانی عنوان می کند که قبیله ها (مؤسسات) فرهنگ خود را در پاسخ به شرایط مختلف محیطی توسعه می دهند . این نظریه که محصول کار مکینزی و آلن کندی^[۶۵] (۱۹۸۲) است چهار نوع فرهنگ کلیدی را توصیف نموده است.
الف) فرهنگ ریسک پذیری
ب) فرهنگ سخت کوشی
ج) فرهنگ صمیمیت
د) فرهنگ فرآیندی
۲-۲۰-۶ الگوی دیل و کندی (Deal & kennedy Model)
دیل و کندی بر مبنای خصوصیات بازار ، چهار نوع فرهنگ سازمانی را شناسایی کرده و برای هر یک از این فرهنگها مثالهایی را ارائه کرده اند.

( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

الف) فرهنگ مرد خشن^[۶۶] (ریسک بالا/ باز خور سریع): افراد موجود در این فرهنگ خشن، فرد گرا، خرافه پرست و ریسک پذیر هستند. آنها از مد روز دست برنداشته و شیوه زندگی رایج را می پذیرند. سازمانهای مربوط به این فرهنگ مثل ساختمان سازی، لوازم آرایش و…
ب) فرهنگ سخت کوشی^[۶۷] (ریسک پذیری پایین /باز خور سریع): افراد موجود در این فرهنگ ، فروشندگانی عالی با برخورد دوستانه هستند که خرافه پرست نبوده و لباسهای نسبتاً معمولی و تیم های ورزشی را ترجیح می دهند و در مشارکت با دیگران هماهنگ هستند در سازمانهایی مثل شرکتهای کامپیوتری و… می توان این فرهنگ را مشاهده کرد.
ج) فرهنگ مشروط شرکتتان^[۶۸] (ریسک پذیری بالا/ باز آخور آهسته):
افراد در این فرهنگ از لحاظ فنی لایق کسب اختیار هستند ، آنها تمایل دارند که تصمیماتشان را مجددا کنترل کنند. این افراد می توانند پیشرفتهای علمی داشته و ابهام را تحمل کنند . لباس و کسب زندگیشان نسبتاً معمولی بوده و مقامی که در سازمان دارند، با وضعیت آنها سازگار است ؛ ورزشهایی را دوست دارند که تا اتمام بازی نتیجه آن مشخص نیست. این افراد به عنوان الگوهای نقش و برای اعضای جوانتر سازمان عمل می کنند.
د) فرهنگ فرآیندی^[۶۹] ( ریسک پایین / باز خور کند):
افرادی که در این فرهنگ قرار دارند، افرادی محتاط و محافظ موقعیتشان هستند که به جزییات، نظم و وقت شناسی در یک محیط کاری بار رویه های نسبتاً مشخص توجه ویژه ای دارند؛ همچنین زمان زیادی را وقف کارهایشان کرده و به این مسأله توجه دارند که جایی که تشریفات زاید وجود دارد ، خلاقیت خریداری ندارد . سازمانهایی چون بانکها ، بیمه، سازمانهای خدمات عمومی و… از این گونه اند.
در جدول(۲-۸) این چهار فرهنگ نشان داده شده اند. در محور افقی باز خور و در محور عمودی درجه ریسک پذیری قرار گرفته اند .
جدول۲- ۸: مدل فرهنگ سازمانی دیل و کندی

هوا – فضا
شرکتهای نفتی
شرکتهای سرمایه گذاری

رسانه ها
شرکتهای مشاوره ای
شرکتهای ساختمان سازی

بالا

درجه ریسک پذیری

بانکداری
دارو سازی

فرهنگ سازمانی در پژوهش حاضر عبارتست از چهار ویژگی اصلی^[۸] سازمان یعنی، درگیر شدن^[۹] ، سازگاری^[۱۰] ، یکپارچگی^[۱۱] و مأموریت^[۱۲]و ۱۲ شاخص شکل دهنده این ابعاد که مدل قیاسی تحقیق را تشکیل می دهند.
۱-۹ محدودیت های تحقیق
فقدان منابع غنی و محتوایی مربوط به مدل سنجش فرهنگ سازمانی دنیسون در متون فارسی.
عدم وجود پیشینه تحقیق در باب موضوع تحقیق.
پایین بودن سطح تحصیلات در شرکت فراورده های نسوز پارس که این مساله، تفهیم بسیاری از مولفه ها ی فرهنگی مدل را با دشواری مواجه می کرد.
مشکل جلب اعتماد کارکنان در زمینه پاسخگویی به سوالات پرسشنامه تنظیمی و از بین بردن حساسیت و مقاومت کارکنان در پاسخگویی به سوالات.
فصل دوم: ادبیات تحقیق
۲-۱مقدمه
در این فصل به فرهنگ به طور عام و سپس به فرهنگ سازمانی به طور خاص پرداخته می شود. مفاهیم، تعاریف، ویژگیها و تاثیرات فرهنگ به طور عام و فرهنگ سازمانی به طور خاص مورد توجه قرار می گیرد. تعدادی از الگوهای فرهنگ سازمانی بررسی می شود و در انتها مدل دنیسون به عنوان الگوی نظری تحقیق تشریح می گردد.
۲-۲ تعریف فرهنگ
از فرهنگ متجاوز از ۱۶۰تعریف ارائه شده که برخی از این تعاریف به تعریف لی و عام این مفهوم و برخی دیگر به تعریف اختصاصی آن پرداختند. (ایران زاده، ۱۳۷۷) فرهنگ، واژه محبوب پژوهشگران رشته مردم شناسی است. این واژه از اواخر قرن نوزدهم، توسط تایلر^[۱۳] (۱۹۱۷- ۱۸۳۲) مردم شناس شهیر انگلیسی به ادبیات علوم انسانی اضافه شده است. امروزه این واژه چنان گسترش یافته که انسان شناسی فرهنگی به عنوان یکی از مبانی علوم رفتاری، شناخته می شود.
واژه کولتور (در زبان فرانسوی) و کالچر^[۱۴] (در زبان انگلیسی) و اصطلاح ثفاقه (در زبان عربی) را جامعه شناسان معادل فرهنگ قرار داده اند. در این مورد مقصودی (۱۳۷۶) چنین توضیح می دهد :” کولتور از نظر ریشه لغوی در معنی کشت و زرع به کار می رود و در ادبیات فرانسه معنی این کلمه از پرورش گیاهان به پرورش حیوانات و بالاخره پرورش انسان تعمیم داده می شود ثقافه نیز از ریشه لغت عربی ثقف، به معنای ماهر شدن، آموختن و یافتن آمده است.”
در فرهنگ فارسی عمید، فرهنگ عبارتست از دانش، ادب، علم، معرفت، تعلیم و تربیت، آثار علمی و ادبی یک قوم یا ملت. در زبان فارسی، واژه فرهنگ از دو بخش «فر» که پیشاوند است و در فارسی هخامنشی و اوستا به صورت «فرا» به معنی «پیش» آمده است، و «هنگ» از ریشه اوستایی «ثنگ» به معنی «کشیدن» و با پیشاوند «آ» به معنی «قصد و نیت» تشکیل شده است.
تفاوت رفتار انسان ها ریشه در ناهمسانی فرهنگ آنان دارد. (جورج هومان^[۱۵]،۱۹۵۰). به دیگر سخن، انسان را باید موجودی فرهنگی به شمار آورد که رفتار وی به پیروی از هنجارهای نهانی در زمینه رسمی و غیر رسمی فرهنگ کارگردانی می شود.فرهنگ واژه ای است که کاربرد اصلی آن در دو زمینه است. در یک زمینه «فرهنگ^[۱۶]» در گسترده ترین معنی می تواند به فرآورده های تمدنی پیچیده و پیشرفته اشاره داشته باشد که در چنین معنایی به چیزهایی مانند ادبیات، هنر و فلسفه، دانش و فن شناسی باز میگردد و آشنایی و برخورداری از ظرافتهای زندگی و قدرشناسی و خشنودی برگرفتن از آنها را نمایان می سازد. از این رو، فرهنگ در این معنی به فرهیختگی انسان اشاره دارد و آموختنیهای وی را نمایان می سازد.
در زمینه دیگر «فرهنگ^[۱۷]» از سوی مردم شناسان و دیگر کسانی که انسان را بررسی می کنند، به کار می رود و در این معنی به آفریده های اندیشه، عادات و اشیاء مادی اشاره دارد که در پی انباشت آنها سازگاری و پیچیدگی بین انسان و محیط طبیعی وی پدید می آید. درمعنی نخست جدایی بین انسان ناآموخته یا بی فرهنگ با انسان آموخته یا با فرهنگ است، در حالی که در معنی دوم جدایی بین انسان و دیگر گونه های جانوران است.
فرهنگ لغات “وبستر” فرهنگ را مجموعه ای از رفتارهای پیچیده انسانی شامل افکار، گفتار، اعمال و آثار هنری و توانایی انسان برای یادگیری و انتقال به نسل دیگر، تعریف می کند.

(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

«کروبر»^[۱۸] و «کلوکهان»^[۱۹] در حالی که بیش از یکصد و پنجاه تعریف برای فرهنگ بر شمرده اند، سرانجام تعریفی ترکیبی به این شرح پدید آورده اند: «فرهنگ در برگیرنده الگوهای آشکار و پوشیده ای از رفتار و برای رفتار است که از راه نمادها که دست آورد نمایان گروه های انسانی است ، آموخته می شود و انتقال می یابد ». هسته ضروری فرهنگ از اندیشه های سنتی و به ویژه ارزشهای پیوسته به آنها تشکیل می یابد . نظامهای فرهنگی می توانند، از یک سو نتیجه و پی آمد کنش باشند از سوی دیگر، عناصر تعیین کننده کنش بیشتر قرار گیرند (طوسی، ۱۳۷۲).
ساموئل کینگ^[۲۰] فرهنگ را عبارت از کلیه کوششهای اعضاء یک جامعه برای انطباق با هنجارهای محیط (طبیعی یا اجتماعی) می داند.
روت بندکت^[۲۱] (۱۹۵۹) فرهنگ را «یک الگوی اندیشیدن و عمل کردن» می داند که در همه کوششهای مردمی دیده می شود و آنان را از دیگر مردمان باز می شناساند. از بعدی دیگر، لوی اشتراوس^[۲۲] فرهنگ را یک نظام نمادی مشترک می داند که آفریده ذهن انسان است. «براسلاو مالنیوسکی» فرهنگ را شامل مجموعه ای از لوازم و ابزار و همچنین آداب و عادتهای جسمانی و ذهنی می داند که گونه ای مستقیم یا غیر مستقیم برای تأمین نیازهای انسان به کار گرفته می شوند بر پایه این تعریف همه عناصر فرهنگی باید در کار باشند و فعالانه و کارامد به وظیفه های خود بپردازند تا نیازهای انسان را به شیوه ای برتر از هر گونه سازگاری سر راست با پیرامون تأمین نماید.
فرهنگ مجموعه ­ای از اندیشه ها، پاسخهای شرطی، والگوهای رفتار عادی، و یک پدیده روانی– اجتماعی است که با میراث اجتماعی برابر بوده و برای آن دو وظیفه در نظر می گیرد. «فرهنگ به انسان یاری می دهد تا با جایگاه خود در جامعه و در پیوند با پیرامون طبیعتش سازگاری پیدا کند».
«کروبر» در حالی که فرهنگ را به حیات در برابر ماده همانند می کند، می گوید «فرهنگ شامل سخن، دانش، باورها، آداب، هنر و فن شناسیها، آرمانها ودستورهایی است که ما از دیگران، از بزرگانمان، و از گذشته می آموزیم و خود می توانیم چیزی بر آن بیفزاییم».
«پتی گرو^[۲۳]» فرهنگ را نظامی از معانی می داند که به گونه ای آشکار و جمعی دریک گروه معین و در زمان مشخص پذیرفته شده و بر پایه آنها کنش و رفتار صورت می گیرد. این نظام معانی که در برگیرنده اصطلاحات، قالبها، مقوله ها و انگاره هاست موقعیت انسان را برای وی تعبیر و تفسیر می کند و به وی درباره آنچه واقعیت شمرده میشود احساس پیوسته و پایداری می بخشد و سوگیری کلی او را بر پا می دارد. بدین سان، می توان گفت که فرهنگ وسیله ای برای خودشناسی و جهان شناسی است و معنی بخش هستی انسان است.
فرهنگ پناهگاه روانی- اجتماعی آدمی است و رفتار او را در گروه راهنمایی و یاری می کند. فرهنگ سرچشمه ای است که ار درون آن، به گونه ای که گفته شد باورها، بینشها، نظامهای اعتقادی، افسانه ها، نمادها، زبانها، و آیینها پدید می آیند. در این معنی هرگز نمی توان پذیرفت که برخی از فرهنگها از دیگران بهتر یا نیرومند تر یا ناتوان ترند. آنچه بی گمان در خور پذیرش است آن است که ادراکهای فرهنگی با یکدیگر متفاوتند و این تفاوتها به ناهمسانی رفتار مردمان می انجامند .
«ادگارشاین» فرهنگ را «الگویی از مفروضات بنیادی می داند که در فراگرد تجربه رویارویی با دشواریهای نهفته در سازگاری بیرونی و یکپارچگی درونی، از سوی گروهی معین ساخته، کشف شده، یا پدید آمده است این الگوی مفروضات چنان به خوبی پاسخ نیازها را می دهد که به درست بودن آنها تعیین حاصل می شود و از این رو، آنها را به نام شیوه ای درست ادراک کردن، اندیشیدن، و احساس کردن آن دشواریها به اعضای تازه می آموزند».
بی گمان نکته ای که در مورد فرهنگ باید پذیرفت آن است که انسان فرهنگ را می آفریند و فرهنگ هم انسان را می سازد. فرهنگ به انسان یاری می دهد تا اندیشه های پایدار و ثابتی را بیاموزد و در قالب گروه های پیچیده ای که دارای وظیفه های جداگانه و ویژه هستند، سامان یابد. اندیشه های ثابت و پایدار پس از آنکه در ذهن جای گرفتند، دگرگون کردن آنها دشوار است . ولی از آنجا که سرشت رفتار انسان واکنشی است او میتواند در برابر عناصر فرهنگی که به او عرضه می شوند پاسخ گوید، یعنی می تواند از وی خواست آنها را واپس بزند یا دگرگون سازد.
۲-۳ ویژگیهای فرهنگ
از بررسی های بی شماری که از فرهنگهای جداگانه به عمل آمده است . چنین بر می آید که به رغم گونه گونی و تفاوتها، همه فرهنگها درای ویژگیهایی هستند که در میان آنها همگانی است و این ویژگیها را می توان با روش های علمی بازکاوی نمود. پاره ای از این ویژگیها را می توان چنین بر شمرد. (جرج پیتر مرداک و داگلاس^[۲۴]، ۱۹۶۹):
۱- فرهنگ آموختنی است:
فرهنگ خصوصیاتی غریزی یا ذاتی نیست و نمی توان آن را از راه زیستی به دیگران منتقل کرد فرهنگ از مجموعه ای از عادتها پدید می آید. به سخن دیگر فرهنگ نظامی از گرایشهایی است که برای آشکار ساختن واکنش افراد انسانی در سراسر زندگی پس از زاده شدن آموخته می شود.
۲- فرهنگ اجتماعی است:
عادتهای فرهنگی نه تنها آموخته می شوند و در طول زمان به دیگران منتقل می گردند ، بلکه ریشه های اجتماعی دارند و شماری از مردم که در گروه ها و جوامع زندگی می کنند و در آن شریکند و بر پایه همین ریشه اجتماعی نوعی همنواختی و همگونی نسبی در آن به چشم می خورد. به سخن کوتاه، این عادتها را باید عادتهای اجتماعی به شمار آورد. عادتهایی که اعضای یک گروه اجتماعی در آنها شریک هستند، فرهنگ آن گروه را پدید می آورند.
۳- فرهنگ پدیده ای ذهنی و ادراکی است:
تا اندازه زیادی، عادتهای گروهی که فرهنگ از آنها پدید می آید. به صورت هنجارها یا الگوهای رفتاری آرمانی ذهنی می شوند ، یا در کلام می آیند . بنابراین ، تا اندازه ای، سودمند است که فرهنگ را یک امر ذهنی و نمادی بدانیم و یک عنصر آن را اندیشه مقبول سنتی به شمار آوریم که از سوی اعضای گروه یا پاره گروه ها پذیرفته می شود، زیرا گونه ویژه ای از رفتار (آشکار، کلامی یا ضمنی) با یک پیشینه جا افتاده سازگار است.
۴- فرهنگ خشنودی بخش است:
فرهنگ همواره ، و به ضرورت ، نیازهای بنیادی زیستی و نیازهای قانونی برخاسته از آنها را برآورد می سازد . فرهنگ از عادتها ساخته شده است و عادتها تنها تا زمانی که خشنودی می آفرینند، پایدار می مانند. خشنودی و کامیابی، عادتها را نیرو می بخشد و آنها را پایدار می سازد و ناکامی ناگزیر به نابودی و از میان رفتن آنها می انجامد. از این رو، عناصر فرهنگ تنها تا زمانی که به افراد یک جامعه خشنودی نهایی می بخشند، و نوعی چیرگی دلپسند لذت بر رنج فراهم می آورند، می توانند پایدار بمانند.
۵- فرهنگ سازگاری می یابد:
فرهنگ دگرگون می شود و فراگرد دگرگونی آن همراه با تطبیق و سازگاری است. فرهنگ، در سراسر زمان، رو به سوی سازگاری با پیرامون جغرافیایی خود دارد. همچنین فرهنگ از راه وام گیری و سازمان دادن، با پیرامون اجتماعی مردمان نزدیک و همسایه سازگاری پیدا می کند. همچنین فرهنگ تمایل دارد تا با خواهشهای زیستی و روان شناختی سازواره انسانی سازگاری یابد .
۶- فرهنگ یگانه ساز است:
به عنوان یک پی آمد فراگرد سازگاری، عناصر هر فرهنگ گرایش به آن دارند تا پیکری یکپارچه و به هم بافته و سازگار پدید آورند. یکپارچه سازی به زمان نیاز دارد و پیش از آنکه یک فراگرد سازگاری کامل گردد، دگرگونیهای دیگر پدید می آید و در نتیجه همواره چیزی به نام «پس ماندگی فرهنگی» تحقق پیدا می کند.
۲-۴ انواع فرهنگ
صاحب نظران و فرهنگ شناسان، برای فرهنگ انواع یا سطوح مختلفی را ذکر می کنند و مبانی متفاوتی را برای تقسیم بندی در نظر می گیرند. یکی از تقسیم بندی ها بر مبنای دامنه شمولیت زمانی وجامعه تحت پوشش می باشد. دراین تقسیم بندی انواع فرهنگ عبارت است از:
۱- فرهنگ ملی
۲- فرهنگ عمومی
۳- فرهنگ تخصصی
۴- فرهنگ سازمانی
فرهنگ ملی: فرهنگی است که چندین نسل در آن مشترک اند و به عنوان عامل مؤثر در تعیین هویت ملت ها قلمداد می شود.
فرهنگ عمومی: فرهنگی است که وجوه مشترک زیادی با فرهنگ ملی دارد ولی در مظاهر فرهنگی با تغییرات متناسب با شرایط و مقتضیات محیطی همراه است. به یک معنا فرهنگ عمومی، ظهور ونمود فرهنگ ملی در دوره های زمانی کوتاه مدت وتحت تأثیر شرایط زمانی است. عموم افراد جامعه در فرهنگ عمومی مشترک اند.
فرهنگ تخصصی: فرهنگی است که بخشی از افراد یک جامعه براساس حرفه و تخصص و حوزۀ شغلی خویش در آن مشترک اند.
در این تحقیق به فرهنگ سازمانی به طور مبسوط پرداخته خواهد شد.
۲-۵ تعریف فرهنگ سازمانی
فرهنگ سازمانی با آن که پیشینه ای دراز دارد، ولی موضوعی است که به تازگی در دانش مدیریت و بویژه درقلمرو و بالندگی سازمانی و رفتار سازمانی راه یافته است. از ترکیب دو واژه و یا مفهوم «فرهنگ» و «سازمان» اندیشه تازه ای پدید امده است که هیچ یک از آن دو واژه این اندیشه را در بر ندارد .

• قدرت تشخیص

با بررسی متون فقهی و قانونی مشخص می‌شود که یکی از ارکان مسئولیت کیفری قدرت تشخیص است بدین معنی که اگر مجرم فاقد قدرت تشخیص در ارتکاب جرم باشد قابل تعقیب مجازات نیست مثلاً در رابطه با طفل و مجنون از آنجائی که این دو فاقد قدرت تشخیص هستند فاقد یکی از ارکان مهم مسئولیت کیفری می‌باشند و قابل تعقیب و مجازات نیستند و به عبارتی فاقد مسئولیت کیفری می‌باشند و در عبارتی دیگر می‌توانیم بگوئیم که عوامل رافع مسئولیت کیفری به دو دسته تقسیم می‌شوند؛ برخی از این عوامل به قدرت تشخیص لطمه می‌زنند یعنی آنرا از بین می‌برند یا موجب نقصان آن می‌شوند و برخی دیگر اراده را زایل می‌کنند و یا سبب نقصان آن می‌شوند. طفولیت، جنون و مستی، جزء عوامل نخست هستند که قدرت تشخیص را مخدوش می‌کنند. یعنی شخص در حالتی قرار می‌گیرد که حقیقت کارهای خد را نمی‌فهمد و رفتارهای مباح را از رفتارهای ممنوع تشخیص نمی‌دهد که یا اساساً از شمول خطابات قانونی خارج می‌باشند^[۴۴] و یا بدلیل فقدان عنصر روانی، مسئولیت ندارند^[۴۵] که در این مورد اختلاف نظر وجود دارد، ماده ۴۹ ق مجازات اسلامی‌نیز در مورد عدم مسئولیت کیفری اطفال چنین آورده است: اطفال در صورت ارتکاب جرم، مبری از مسئولیت کیفری هستند و تربیت آنان با نظر دادگاه به عهده سرپرست اطفال و عند القتضاء کانون اصلاح و تربیت اطفال می‌باشند. در مورد صغیر ذکر چند مطلب ضروری است.
اول: طفل از نظر روانی به حدّی رشد نکرده که بتواند ماهیت کارها را درک کرده و آثار آنها را تشخیص دهد که یکی از ارکان مسئولیت کیفری می‌باشد. عوامل رافع مسئولیت کیفری، عوامل وجودی هستند و اصل بر عدم آنهاست بنابراین وجود آنها را باید اثبات کرد اما طفولیت اماره‌ای بر عدم مسئولیت کیفری است و فرض بر آن است که طفل قدرت تشخیص ندارد.
(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت nefo.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

دوم: با توجه به آنچه که در بند قبل گفته شد باید طفولیت را به مراحل مختلفی تقسیم کرد همانگونه که قوانین خارجی نیز چنین کرده‌اند و طفل کمتر از ۷ سال را به طور کلی فاقد مسئولیت کیفری می‌دانند زیرا صغر وی اماره بر عدم قدرت تشخیص است که اماره ای مطلق می‌باشد و نمی‌توان خلاف آنرا اثبات کرد. این اطفال هرگاه مرتکب جرمی‌شوند از هر گونه مجازات و اقدام تامینی، مصون هستند اما اطفالی که بیش تر از هفت سال دارند، دارای مسئولیت نقصان یافته می‌باشند بدین صورت که اطفال بیش از هفت(۷) سال و کمتر از دوازده (۱۲) سال، تحت تدابیر حمایتی و مراقبتهای اجتماعی قرار می‌گیرند و اطفال بالاتر از دوازده(۱۲) سال و کمتر از پانزده(۱۵) سال، مورد اصلاح و تأدیب نیز قرار می‌گیرند و اطفال بالاتر از پانزده(۱۵ سال و کمتر از هیجده(۱۸) سال بر حسب شدت جرمی‌که مرتکب می‌شوند ممکن است به مجازات حبس و جزای نقدی نیز محکوم شوند. علت این تقسیم بندی که به نظام مرحله ای در نظام بین المللی مشهور است، آن است که قدرت تشخیص و پختگی به تدریج بوجود می‌آید و یکباره حاصل نمی‌شود. این نظام در فقه ما نیز سابقه دارد. زیرا فقها، صغیر را به صغیر ممیّز و غیر ممیّز تقسیم کرده‌اند که احکام آنها نیز متفاوت است اما قانونگذار، به رغم این سابقه فقهی چنین تفکیکی را به عمل نیاورده است. گرچه مواد ۳۳ و ۳۴ و ۳۵ قانون مجازات عمومی‌و قانونی مربوط به تشکیل دادگاه اطفال بزهکار مصوب ۱۳۳۸ چنین تفکیکی را انجام داده بود.
سوم: سن رشد کیفری در تبصره اوّل ماده ۴۹ قانون مجازات اسلامی‌همان بلوغ شرعی دانسته شده است و این سن در ماده ۱۲۱۰ قانونی مدنی، نه سال تمام قمری برای دختران و پانزده سال تمام قمری برای پسران، قرار داده شده است. بنابراین سن رشد کیفری همان سن رشد مدنی است و میان دختر و پسر تفاوت وجود دارد . بلوغ شرعی ملاک انجام عبادات است. امّا بلوغ مسئولیت کیفری برای مسئولیت کیفری است و آثار این دو بلوغ اقتضا می‌کند که سنّ آنها نیز متفاوت باشد اما تفاوت میان پسران و دختران به ویژه این که دختران زودتر به سن بلوغ کیفری می‌رسند توجیه محکمی‌ندارد. ^[۴۶] مسئله بلوغ یک مسئله طبیعی و عرفی است و یک مسئله شرعی و قانونی نمی‌باشد بنابراین تعبدی دانستن آن که ظاهراً مورد عمل قانونگذار ما می‌باشد بدون ایراد نیست و در آیات قرآن نیز سنّی برای بلوغ تعیین نشده است بلکه اماره های طبیعی مانند احتلام و رسیدن به حدّ نکاح، ملاک قرار گرفته‌اند.
چهارم: مجرم باید در لحظه ارتکاب جرم دارای سن رشد کیفری می‌باشد بنابراین زمان تعقیب یا محاکمه، ملاک نیست و تشخیص سن بلوغ بر عهده قاضی است و شناسنامه اماره این تشخیص است امّا اگر تردیدی وجود داشته باشد می‌توان از طریق ارجاع به کارشناسی و پزشکی قانونی رفع ابهام نمود. ^[۴۷]
پنجم: گرچه از نظر قواعد عمومی‌اطفال مبرا از مسئولیت کیفری هستند لکن در مواردی خاص ارتکاب جرائم حدّی توسط طفل، احکام خاصی دارد مثلاً ماده ۱۱۳ قانون مجازات اسلامی‌مقرر می‌دارد: «هرگاه نابالغی، نابالغ دیگر را وطی کند تا ۷۴ ضربه شلاق، تعزیر می‌شوند مگر آن که یکی از آن‌ها اکراه شده باشد». و یا اینکه ماده ۱۴۷ قانون مجازات اسلامی‌که آورده است: «هرگاه نابالغ ممیّز کسی را قذف کند به نظر حاکم تأدیب می‌شود» این احکام از آن جهت که مجازات حدّی را نسبت به اطفال منتفی می‌داند مطابق قواعد است امّا از آن جهت که مجازات تعزیری را قابل اعمال می‌داند بر خلاف قواعد است به ویژه اینکه ماده ۱۱۳ تمایزی بین صغیر ممیز و غیر ممیز به عمل نیاورده است.
در مورد مجنون نیز ماده ۵۱ قانون مجازات اسلامی‌حکم جنون و تاثیر آن در مسئولیت کیفری را چنین بیان کرده سات: «جنون در حال ارتکاب جرم به هر درجه که باشد رافع مسئولیت کیفری است».
تبصره ۱- در صورتی که تأدیب مرتکب، موثر باشد به حکم دادگاه تأدیب می‌شود.
تبصره ۲- در جنون ادواری شرط رفع مسئولیت کیفری، جنون در حین ارتکاب جرم است ».
در این ماده ارتکاب جرم به مجنون نسبت داده شده است بنابراین شخص مجنون، مرتکب جرم می‌شود اما مسئولیت کیفری ندارد و مجنون نیز مشمول خطابات قانونی می‌باشد.
جنون دارای درجات مختلفی است امّا قانونگذار، جنون به هر درجه که باشد را رافع مسئولیت کیفری قرار داده است.

• آزادی اراده

آزادی اراده در مقابل اکراه و اجبار است ماده ۵۴ قانون مجازات اسلامی‌به عامل اجبار و اکراه به عنوان یکی از عوامل رافع مسئولیت کیفر پرداخته است: «در جرایم موضوع مجازاتهای تعزیری یا بازدارنده هرگاه کسی بر اثر اجبار یا اکراه که عادتاً قابل تحمّل نباشد، مرتکب جرمی‌گردد مجازات نخواهد شد در این موارد اجبار کننده به مجازات فاعل جرم با توجه به شرایط و امکانات خاطی و دفعات و مراتب جرم و مراتب تأدیب از وعظ و توبیخ و تهدید و درجات تعزیر محکوم می‌گردد».

• اکراه^[۴۸] و اجبار از این جهت رافع مسئولیت کیفری است که آزادی اراده را سلب می‌کند امّا لطمه ای به قدرت تشخیص و تمیز وارد نمی‌کند. اکراه مادی، ارائه را به کلی از بین می‌برد امّا اکراه معنوی آنرا معیوب می‌سازد و کاهش می‌دهد . قانونگذار، تمایزی میان اکراه مادی و معنوی به عمل نیاورده است و گویی هر دو اکراه را دارای یک اثر می‌داند امّا باید به شرایط متفاوت آنها توجه داشت. شخص مجبور و مکره، مسئولیت کیفری ندارد و در عوض شخص اجبار کننده، مسئولیت کیفری دارد همچنانکه مسئولیت مدنی نیزمتوجه اجبار کننده خواهد بود. زیرا اگر چه عوامل رافع مسئولیت کیفری، مسئولیت مدنی را از مرتکب جرم سلب نمی‌کنند اما در اینجا سبب (اجبار کننده) قوی تر از مباشر (اجبار شونده) می‌باشد و از این جهت مسئولیت دارد. ماده ۵۴ قانون مجازات اسلامی‌قواعد عمومی‌اکراه در جرایم تعزیری را بیان می‌کند اما احکام اکراه در جرایم غیر تعزیری به صورت خاص در مواد ۶۴، ۶۷، ۸۲، ۱۱۱، ۱۱۲، ۱۱۳، ۱۳۰، ۱۶۶، ۱۹۸ و ۲۱۱ قانون مجازات اسلامی‌بیان شده است که در حقوق جزای اختصاصی مورد بحث قرار می‌گیرد. و لازم به ذکر است اکره مادی به معنای سلب اراده بر اثر قدرت خارجی است که رفع آن غیر ممکن است مانند اینکه مثلاً کسی کس دیگر را زندانی کند و مانع از حضور وی در دادگاه جهت ادای شهادت باشد و یا اینکه شخصی دیگری را بر روی طفلی پرتاب کرده و او را بکد یا جائی که شخصی با زور اثر انگشت دیگری را روی کاغذی قرار دهد، این حالت همان حالت اجبار و اکراهی است که در ماده ۵۴ ق م اسلامی‌بیان شده است که عامل اکراه نیروی انسانی است و گاهی نیز عامل اکراه نیروی طبیعت است مانند سیل و زلزله یا حیوان باشد که قوه قاهره نامیده می‌شود که در این صورت مباشر جرم در حکم وسیله است و اجبار کننده، به مجازات آن محکوم می‌شود و گاهی هم اکراه معنوی است، که اکراه معنوی عبارت از فشار آوردن بر اراده شخص که شخص را وادار به ارتکاب جرم می‌کند. در این جا بر خلاف اکراه مادی، اراده به کلی سلب نمی‌شودبلکه آزادی ارائه را از بین می‌برد و به عبارتی اکراه معنوی عبارت است از اینکه شخصی دیگری را تحت فشار قرار دهد تا عمل مجرمانه ای را انجام دهد- اکراه معنوی گاهی با بکارگیری عنف است مانند اینکه شخصی زده شود یا زندانی شود یا ماده مست کننده ای به وی داده شود تا اینکه مرتکب جرم گردد و گاهی مجرد تهدید است مانند اینکه شخصی تهدید شود که اگر جرمی‌را انجام ندهد کشته خواهد شد. در اکراه معنوی، اراده شخص مکره، به کلی سلب نمی‌شود بلکه آزادی اراده از وی سلب می‌گردد که در اینجا هم از نظر عرضی باید قدرت بر دفع اکراه وجود نداشته باشد. بنابراین مجرد ترس از دیگری را نمی‌توان از مصادیق اکراه معنوی بحساب آورد و در تمایز بین اکراه مادی و معنوی گفته شده که اکراه مادی به جسم انسان اصابت می‌کند اما اکراه معنوی بر نفس انسان اثر می‌گذارد و در اکراه مادی اصلاً عمل مجرمانه ای رخ نمی‌دهد (چون اراده نیست) اما در اکراه معنوی، عمل ارادی مجرمانه صورت می‌گیرد لکن آزادی اراده از بین رفته است. ^[۴۹]

مبحث ششم: مبانی مسئولیت کیفری
گفتار اول: نظریههای اصلی راجع به ارادهی ارتکاب جرم
۱-۱- نظریهی آزادی اراده و اختیار:
در بدو امر گرچه به نظر می‌رسد که مبحث مبانی مسئولیت کیفری ارتباط زیادی به موضوع سن مسئولیت کیفری نداشته، لکن از آنجایی که کسانی که مبرّا از مسئولیت کیفری هستند کسانی هستند که به‌دلیل نرسیدن به سنّ بلوغ شرعی و رشد فکری دارای اراده تام در انجام کارها نمی‌باشند و افعالی که از آنان سر می‌زند از روی اراده عقلانی و رشد جسمی و فکری نمی‌باشد مانند اطفال و نیز کسانی که بدون اختیار و آزادی مرتکب اعمالی می‌شوند مانند افرادی که از روی اجبار و اکراه مرتکی جرمی شوند مبرّا از مسئولیت کیفری می‌باشند لذا طرداً الباب جهت تنویر اذهان در این مبحث ششم به میانی مسئولیت کیفری و نظریات ارائه شده در آن می‌پردازیم لذا با عنایت به اهمیت آزادی اراده و اختیار در اعمال که بخشی از مبانی مسئولیت کیفری است.
برخی از فلاسفه و پیروان دین معتقدند^[۵۰] که انسان موجودی است متفکّر و کمالجو و انتخابگر و ذاتاً توانایی تشخیص اعمال خوب و بد خود را دارد و اختیار در نزد انسان را ملاک ارزیابی اعمال و رفتار او میشناسند. به نظر این دانشمندان، با این که سادهترین کارهای انسان مشروط به شرایط و مسبّبات بیشماری است، امّا زمانی که مجموعهی عوامل و شرایط لازم برای وقوع امری از امور حیاتی انسان فراهم شد، موقعیت و جای تصمیم گیری انسان و عامل اختیار او باز خواهد شد و هر شخصی بدون اینکه اورا مجبور کنیم با تکیه برتمام ابعاد شخصیت خود هرکاری را بخواهد به انجام میرساند و براین مبنی، چنانچه مرتکب جرمی‌شود، مسئول اعمال ونتایج آن خواهد بود و اجرای مجازات دربارهی او اثر وضعی و پاسخی است که جامعه به رفتار مجرمانهی او میدهد. از نظر طرفداران این نظریه اگر اراده و اختیاری نبود، مجازات و پاداش صحیح نبود، زیرا استحقاق پاداش و مجازات از لوازم ماهیت کار خوب و بد است. پاداش و مجازات به فاعل و مباشر میرسد نه به علت العلل، به دلیل اینکه موضوعی که صالح برای پذیرش پاداش و مجازات است، فاعل فعل نیک و بد است. چنانچه اگر کسی زهر بخورد، زیان آن را خود میبینید، نه خالق زهر. بدین ترتیب بر حسب این نظریه، انسان چون آزاد ومختار است لذا مسئول اعمال و رفتارش خواهد بود^[۵۱]. از جمله طرفداران نظریهی آزادی و اختیار در مسائل کیفری میتوان به بنیانگذاران مکتب کلاسیک حقوق جزا اشاره نمود. بطور کلی طرفداران مکتب کلاسیک حقوق جزا، ملاک مسئولیت کیفری مرتکب جرم را با توجه به نظریهی قرارداد ژان ژاک روسو، نقض قرارداد اجتماعی میدانستند. به نظر آنان از آنجائیکه افراد جامعه آزاد آفریده شده و همه باهم برابرند و هر انسانی فطرتاً از آزادی کامل برخوردار است، ولی چون انسان ذاتاً موجودی نیازمند است و به تنهایی قادر به تأمین نیازهای خود نیست، لذا از روی عقل و حسابگری، زندگی با دیگر همنوعان خود را پذیرفته است. امّا زندگی با دیگران موجب آن شده که از یک طرف افراد به ناچار مقداری از آزادی خود را به نفع جامعه در اختیار هیئت مدیرهی اجتماع بگذارند تا جامعه با تدوین واجرای قواعد اجتماعی، نظم وآرامش را بر زندگی افراد و جامعه حاکم گرداند. از طرف دیگر چون از نظر این مکتب انسان موجودی است، عاقل و متفکّر و در انتخاب اعمال و رفتار خود آزاد است، بنابراین باید نتایج و آثار رفتارمجرمانهی خود را تحمّل کند و بر مبنای قرارداد اجتماعی، چنانچه یکی از افراد جامعه مرتکب جرمی‌شود، جامعه موظف است، علیه او دست به اقدام بزند و با اعمال مجازات، با جرم مبارزه نماید ^[۵۲]. مهمترین انتقادی که به نظریهی آزادی اراده و اختیار و دیدگاه مکتب کلاسیک حقوق جزا وارد شده است این است که مبنای این نظریه که منحصراً برآزادی و اختیار انسان متکی است، موجب گردیده که در آن نسبت به سایر واقعیتهای حیات جمعی و تأثیربخشی عوامل و پدیده های تکوینی و شرایط گوناگون محیط طبیعی و اجتماعی که انسان را فرا گرفته و خواه ناخواه در اعمال و رفتار او مؤثرند چندان توجهی نشود. در حالی که به تجربه ثابت شده است که در حیات جمعی هر کس تا حدی تحت تأثیر عوامل و پدیده های تکوینی و اجتماعی دست به ارتکاب جرم میزند. این موضوع در نظریهی آزادی و اختیار و مکتب کلاسیک حقوق جزا نادیده گرفته شده است.
۲-۱- نظریهی نفی اراده و اختیار:
طرفداران نفی اراده و مرتکب، با تأکید وتکیه بر قاعدهی علیت، منکر وجود اختیار در انسان گردیدهاند و معتقدند هرگونه عملی که از انسان سر میزند ضرورتاً از روی اجبار است و فرد هیچگونه آزادی و اختیاری در انجام عمل خود ندارد. از جمله طرفداران این نظریه “زنون” است. عقیدهی او در نفی آزادی اراده به هنگامی‌که یکی از غلامان خود را کتک میزد و در پاسخ به تقاضای عفو غلام میگفت: اختیاری در کتک نزدن او ندارد، آشکار است^[۵۳]. در میان پیروان مذاهب اسلامی، ابوالحسن اشعری و عدهای معتقد بودند که هر کرداری و رفتاری که از انسان سر میزند، ارادهی او در آن هیچ تأثیری ندارد و انسان را مجبور میدانستند^[۵۴]. برخی از دانشمندان کیفری نیز با انتقاد از نظریات مکتب کلاسیک حقوق جزا نیز با تکیه بر تأثیر بخشی عوامل گوناگون جسمی‌و روانی و اجتماعی در بروز جرم، اراده و اختیار مرتکب جرم را انکار کردهاند. بنیانگذار مکتب تحققی حقوق جزا، سزار لمبروزو^[۵۵]، انریکو فری^[۵۶] و گاروفالو^[۵۷]، نظریات مکتب کلاسیک حقوق جزا را هریک به نحوی مورد انتقاد قرار دادهاند. لمبروزو، جرم را معلول تأثیر بخشی عوامل جسمی‌و گارفالو آن را نتیجهی تأثیر بخشی تقلید و عوامل روانی و انریکوفری، جرم را معلول عوامل جسمی، روانی و اجتماعی میدانست. آنها با طرح “جبر” علمی‌و دترمینیسم منکر آزادی اراده و اختیار بودند. البته امروزه نظریهی این مکتب دربارهی جبر علمی‌به آن نحوی که از طرفداران مکتب تحققی ابراز گردیده، غیر قابل قبول و مردود است. به علاوه با پیدایش مکتب دفاع اجتمای نوین در حقوق جزا و قبول “مسئولیت کیفری” مجرم از طرف طرفداران این مکتب لزوم توجه به شناسایی خصوصیات انسان بزهکار در بررسی جرم و محاکمهی مجرم بیشتر مورد توجه قرار گرفته است. زیرا به نظر بنیانگذار مکتب دفاع اجتماعی نوین، آقای “مارک آنسل” همانطور که انسان بزهکار، موجب وقوع جرم میشود، به همان ترتیب عمل مجرمانهی انجام یافتهی او نیز نشان دهندهی شخصیت خاص اوست. برطبق نظر ایشان لازم است که علاوه بر پروندهی جرم، پروندهی دیگری که حاوی اطلاعات لازم دربارهی خصوصیات جسمی، روانی و اجتماعی مرتکب جرم است، تحت عنوان “پروندهی شخصیت بزهکار” تهیه شود و در اختیار قاضی قرار گیرد تا او با شناخت کامل و بر اساس محتویات هردو پرونده دربارهی مرتکب جرم به قضاوت و اتخّاذ تصمیم عادلانه مبادرت نماید^[۵۸].
۳-۱- نظریهی مختلط:
طرفداران این نظریه بین اراده و اختیار و قاعدهی علیت، قائل به جمع و اختلاط شدهاند و هیچ یک ازآن دو را نفی نمیکنند. ازجمله فلاسفه و متکلمین، معتقدند که انسان در افعال و کردار خود، نه چنان مجبور و بیاختیار است؛ مانند ابزاری در دست کارگر و نه اینکه در رفتار و کردار خود چنان مستقل و مختار است که هرچه بخواهد انجام دهد، بلکه اعمال و رفتار انسان به هردو سمت، مربوط و وابسته است. این عقیده منسوب به ” امامیه” و پیروان مذهب “شافعی” است. روایت شده که سائلی از علی ابن ابی طالب^(ع) دربارهی قدر سؤال میکند، آن حضرت میفرماید: این امر راز الهی است، خود را به تکلّف مینداز، ولی چون سائل در سؤال خود اصرار میکند، امام^(ع) در جواب میفرماید: «لاجبرو لاتفویض فانّه امرٌ بین الامرین». برای تبیین بیشتر مفهوم این قاعده، روایت استاد محمدتقی جعفری، تشبیهی را در این زمینه آورده است که عیناً نقل میشود. «فرض کنید یک فرد از انسان، مبتلا به فلج است، به طوری که توانایی حرکت ندارد ولی ما میتوانیم با وصل کردن سیم برق و دستگاه الکتریکی او را به حرکت وادار کنیم، ولی درهنگام این حرکت، کلید دستگاه در دست ماست و به طوری که هر لحظه میتوانیم آن شخص را از حرکت باز داریم، حال اگرچنین شخصی حرکت کند و کارهایی انجام دهد، این کارهایی که با اختیار او انجام خواهد شد، خواه کار خوب یا بد، آنچه را که از این کار به فعل مربوط و مستند است، نیرو وقدرتی که ما توسط برق در او ایجاد کردهایم و در هر لحظه میتوانیم آن قدرت را از او سلب نمائیم، امّا این کار را نمیکنیم و به حال خود میگذاریم، زیرا بهره برداری از این نیرو را که به او دادهایم در اختیار اوست و دیگر در این فرض به ما تعلق ندارد. بدین ترتیب هنگامی‌که مهمترین کار را انجام میدهد، باز نیروی در اختیار او بوده است و نتیجه میگیرد که معنای “لاحول و لا قوه الّا باللّه” نیز همین است، زیرا اصل قدرت و تمام وسایلی که عوامل جبری است، از ما نیست ولی بهره برداری از آن مربوط به اختیار انسان میباشد^[۵۹].
از نظر حقوق کیفری نیز، نظریهی طرفداران مکتب نئوکلاسیک حقوق جزا، که بین اصول عقاید مکتب کلاسیک حقوق جزا و عدالت مطلق حدّ وسطی قائل شدهاند و نظریههای این دو مکتب را با یکدیگر با یکدیگر به نحو خاصی قابل تلفیق میدانند، معتقدند که میتوان با اعمال مجازات بین منافع اجتماعی و اجرای عدالت کیفری رابطهای برقرار کرد. در این زمینه سیاست کیفری قانونگذار باید طوری تنظیم گردد که زمینهی اصلاح و تهذیب اخلاقی مجرمین فراهم شود. نتیجهی علمی‌پذیرش این نظریه با تعبیر یکی از دانشمندان طرفدار این مکتب به نام “اورتولان” در مورد معیار تعیین مجازات برای مجرمین، مبنی بر اینکه مجازات وقتی قابل توجیه است که «نه بیش از آنچه عدالت اقتضا میکند و نه بیش از آن‌اندازه که فاید اجتماعی دارد» باشد^[۶۰]. گرایش به نظریهی مختلط یا بینابین نقش اراده در ارتکاب جرم دارد. زیرا مسئولیت اخلاقی مجرم مستلزم بررسی توانایی های جسمی، عقلی و اختیار و ارادهای است که مجرم برای انجام عمل مجرمانهی خود به کار برده است. عدالت کیفری ایجاب میکند که دادگاه نقش اراده و اختیار مرتکب را در احراز مسئولیت کیفری و اعمال مجازات مورد توجه قرار دهد.
۴-۱-تقصیر^[۶۱] و خطا
گفتیم که یکی از عناصر دیگر مسئولیت کیفری”تقصیر” است که لازم است در رابطه با آن توضیحاتی مطرح شود.
گفتار دوم: تقصیر چیست؟
در خصوص مسئلهی تقصیر، تعاریف مختلفی از سوی حقوقدانان ارائه شده است. بعضی ها آن را ارتکاب فعل نامشروع میدانند و عدهای دیگر نقض عهدی که شخص به موجب قانون یا قرارداد یا عرف به عهده دارند، قلمداد میکنند و بعضی ها نیز تجاوز از رفتاری که انسانی متعارف در همان شرایط وقوع حادثه دارد، میدانند. قانون مدنی در مادهی ۹۵۳ تقصیر را اعم از تعدّی و تفریط میداند و قانون مجازات اسلامی‌در تبصرهی ۳ مادهی ۲۹۵ بی احتیاطی، بی‌مبالاتی وعدم مهارت و عدم رعایت نظامات دولتی و مقررات مربوط به امری را، از مصادیق تقصیر محسوب مینماید(مادهی ۷۱۴ قانون مجازات اسلامی) . حقوقدانان برای تقصیر تقسیم بندیهایی به عمل آوردهاند، از جمله؛ تقصیر در انجام کار و عدم انجام کار، تقصیر عمدی و غیر عمدی، تقصیر سبک و بسیار سبک و سنگین که این تقسیم بندیها و با توجه به نوعی بودن مسئولیت در حقوق ما از نظر شدت و ضعف یا دخالت اراده تأثیری ندارد و باید خسارات وارد شده را جبران کند.
مواد۹۵۱ و ۹۵۲ قانون بیان میدارند؛ افراط یا تعدّی، تجاوز نمودن از حدود اذن یا متعارف است نسبت به مال یا حق دیگری و تفریط عبارت است از ترک فعلی که به موجب قرارداد یا متعارف برای حفظ مال غیر لازم است و تقصیر اعم از تعدّی و تفریط است. در تفاوت تعدّی و تفریط میتوان گفت؛ تفریط غالباً جنبهی انفعالی و غیر عمدی دارد، ولی در تعدّی جنبهی عمدی و فاعلی دارد. البته مواردی هم در قانون وجود دارد که به رغم عدم تعدّی و تفریط باز هم شخص، مسئول است که میتوان از«قبض بالسوم » مقبوض به عقد فاسد، تلف مبیع قبل از قبض را نام برد. پس ارکان تقصیر عبارتند از؛ تعدّی و تفریط که با توجه به مادهی ۹۵۳ قانون مدنی، اولاً: عمل انجام شده باید با رفتار متعارف انسانی مقایسه شود. ثانیاً: رفتار مذکور باید در شرایط خارجی که حادثه در آن رخ داده، بررسی شود و مشخص شود که شخصی در آن حادثه مقصر بوده است.
همانطور که قبلا گفتیم^[۶۲]؛ اقسام تقصیر جزائی را در تبصرهی ۳مادهی ۲۹۵ قانون مجازات اسلامی ‌قانونگذار تحت عناوین و اصطلاحات، بی مبالاتی، عدم مهارت و عدم رعایت نظامات دولتی ذکر کردهاست. بنابراین و از آنجایی که فارق اصلی بین جرمهای شبه عمدی و یا غیر عمدی از جرم‌های عمدی، مبتنی بر احراز تقصیر جزائی است واقسام تقصیر نیز درقانون در چارچوب اصطلاحات یاد شده مصرّح است، پس در هر موردی که دادگاهها با جرایم شبه عمدی یا غیر عمدی مواجه می‌شوند، مکلفند که تقصیر را در قالب یکی از واژهها و اصطلاحات محصور در قانون تشخیص داده و احراز نمایند. به هر حال اینک اقسام تقصیر جزائی را به ترتیب مورد بحثو بررسی قرار میدهیم:
گفتار سوم: اقسام تقصیر
الف-بی احتیاطی
بی احتیاط به کسی گفته میشود که بدون توجه به عواقب و نتیجهی کاری که قابل پیشبینی است، اقدام به انجام آن میکند. در لسان حقوقی نیز، مراد از بی احتیاطی، اقدام به امری است که مرتکب آن بدون توجه به عواقب و نتیجهی احتمای آن که برای او قابل پیشبینی است باعث ایراد صدمه یا ضرر و زیان به دیگری میشود. مانند رانندهای که با سرعت بیش از حدّ مقرر در خیابان رانندگی میکند و در حین عبور از محل خط کشی عابرین پیاده به علت سرعت زیاد، نمیتواند توقف کند و باعث ایراد صدمات بدنی به عابر پیاده میگردد. این اقدام مثبت در رانندگی با سرعت بیش از حدّ مقرر، یک نوع بیاحتیاطی است، ضابطهی تشخیص بی احتیاطی نیز عرف است و دراین زمینه تقصیر جزائی مرتکب جرم، بر مبنای مفهوم اجتماعی و عینی تقصیر احراز خواهد شد و در صورتی که تشخیص بی احتیاطی موکول به نظر کارشناس و یا عرف اهل فن دانسته شود، باید با مراجعه به آن اقدام گردد. امّا این نکته را نباید فراموش کنیم که نظریهی کارشناسی برای دادگاه موضوعیت ندارد، بلکه طریقی است که میتواند کاشف از حقیقت باشد.
ب-بی مبالاتی
بیمبالاتی نوعی بی احتیاطی به صورت ترک فعل است. در قانون مجازات اسلامی”مبحث تعزیرات” سال ۱۳۶۲ اصطلاح بی مبالاتی به عنوان تقصیر جزائی ذکر نشده است ولی در قانون مجازات سلامی‌سال ۱۳۷۰ درکتاب “دیات” به طوری که قبلاً گفته شد، بیمبالاتی یکی از اقسام تقصیر جزائی در جرائم شبه عمد یا در حکم شبه عمد احصاء شده است.
در حقیقت بیمبالاتی، عبارت از غفلت در انجام امری است که مرتکب میبایست آن را به انجام برساند، تا خطری برای دیگری به وجود نیاید. مانند اقدام شخصی که در معبر عمومی‌چاهی را حفر می‌کند، ولی در کنار آن علامت خطر و هشدار دهنده قرار نمیدهد، یا سرآن را نمیپوشاند، درنتیجه کودک یا فرد نابینایی هنگام عبور از آنجا در چاه سقوط کند و بمیرد. یا رانندهای که نسبت به رفع عیب و نقص اتومبیل خود اقدام نمیکند و با آن رانندگی میکند و به علت همان عیب و نقص جرمی‌حادث میشود.
ج-عدم مهارت
از آنجایی که انجام بعضی از کارهای فنی و علمی‌مستلزم داشتن مهارت خاصی است و عدم مهارت در انجام این گونه کارها ممکن است باعث ایجاد خطرات جانی و مالی برای دیگران گردد، بدین لحاظ از نظر قانون عدم مهارت یکی از تقصیرهای جزائی است. مثلاً عدم مهارت در امر تهیهی نقشهی ساختمان و محاسبهی مقاومت مصالح و یا نصب پایه های پل و نظایر آن. یا در امر پزشکی، در انجام یک عمل جراحی، طبیبی که بیماری را تحت عمل جراحی قرار داده، در اثر عدم مهارت و نداشتن تجربه، در جریان عمل جراحی باعث صدمه یا نقص عضو بیمار شود. یا در حین رانندگی، رانندهای برای مقابله با خطر به طرز غلط اقدام کند. در این قبیل موارد با جلب نظریهی کارشناس، تقصیر جزائی ناشی از عدم مهارت افراد مقصر، قابل تشخیص و احراز است و قانونگذار در متون جزائی، عدم مهارت را مانند بی‌احتیاطی و بیمبالاتی پایهی تقصیر جزائی قرار داده است.
د-عدم رعایت نظامات دولتی:
یکی دیگر از اقسام تقصیر جزائی، عدم رعایت نظامات دولتی است. مراد از نظامات دولتی، کلیهی قواعد و مقرراتی است که از طرف مقامات صلاحیتدار به صورت مصوبات قوهی مقننه، یا تصویب نامه‌های هیئت دولت، یا آئین نامههای اجرائی قانون که افراد مردم و مأمورین و مستخدمین دولتی مکلف به رعایت آنها هستند، صادر میشود. مانند آئین نامهی امور خلافی، نظام نامهی دفاتر اسناد رسمی، آئین نامهی نظام پزشکی و سایر آئین نامههای اجرائی قانون. بنابراین اگر در یک حادثهی رانندگی، رانندهای بدون توجه به تابلو ورود ممنوع، وارد کوچهای شده که عبور از طرف دیگر آن آزاد است و با اتومبیلی که از طرف دیگر وارد کوچه شده است، تصادف کند و باعث مرگ رانندهی آن شود و کارشناس و کاروان فنی پس از ملاحظهی صحنه‌ی جرم، علت تصادف را عدم رعایت آئین نامهی راهنمایی و رانندگی به علت عدم توجه و نادیده گرفتن تابلو ورود ممنوع اعلام کنند، راننده مقصر و مستحق مجازات است. بنابراین محاکم کیفری در بررسی و احراز تقصیر جزائی علاوه بر بی‌احتیاطی، بیمبالاتی و عدم مهارت در صورتی با نمونههایی از عدم رعایت نظامات دولتی مواجه شوند باید آن را معیار تشخیص تقصیر قرار دهند با این تفاوت که در این مورد مانند بیاحتیاطی و بی‌مبالاتی نیازی به مراجعه به داوری عرف نیست.
مبحث هفتم: سیر تحولات مسئولیت کیفری در ادوار مختلف تاریخ

برای شبیه سازی مرحله هضم روده ای، ۴۵/۱ میلی لیتر از شیره روده شبیه سازی شده (SIF) شامل پانکراتین، اینورتاز و آمیلوگلوکوزیداز با نسبت آنزیم به نشاسته (بر حسب وزن خشک) به ترتیب ۳/۱ به ۱۰۰، ۱/۱ به ۱۰۰۰ و ۱ به ۱۰۰۰ (وزنی/وزنی) به لوله های فالکون اضافه گردید. مرحله هضم روده ای برای ۱۲۰ دقیقه ادامه یافت در حالتی که مخلوط های بدست آمده در pH، ۰۵/۰±۸/۶ و در دمای ۳۷ درجه سانتیگراد با سرعت ۶۰ دور در دقیقه همزده شدند.

( اینجا فقط تکه ای از متن پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

مقادیر یکسانی (۵/۰ میلی لیتر) از نمونه های در حال هضم در شرایط معده شبیه سازی شده در دقایق ۰، ۵، ۱۰، ۱۵، ۲۰، ۳۰ و ۴۰ و از نمونه های درحال هضم در شرایط روده شبیه سازی شده در دقایق ۱، ۲، ۵، ۱۰، ۱۵، ۲۰، ۳۰، ۴۵، ۶۰، ۸۰، ۹۰، ۱۰۰ و ۱۲۰ جدا شدند و برای آزمون تعیین میزان قند های احیا کننده آماده گردیدند.

۳-۱۶٫ تعیین میزان گلوکز رهایش یافته

برای جلوگیری از هیدرولیز آنزیمی بیشتر، مقادیر جدا شده از نمونه ها در زمان های ذکر شده به سرعت با ۵/۲ میلی لیتر اتانول مخلوط شدند. این مخلوط برای ۳۰ دقیقه در دمای اتاق (۱±۲۴ درجه سانتیگراد) نگهداری شد. سپس برای اینکه تمام قندهای تولیدی در اثر هیدرولیز نشاسته ها به گلوکز تبدیل گردند، ۱/۰ میلی لیتر از مخلوط ها جدا شد و در دمای ۳۷ درجه سانتیگراد (در اینکوباتور) برای ۱۰ دقیقه با ترکیبی از آنزیم های اینورتاز و آمیلوگلوکوزیداز که در بافر استات با pH 2/5 قرار داشتند (۱ میلی گرم آمیلوگلوکوزیداز و ۴/۰ میلی گرم اینورتاز به ازای هر ۱۰ میلی لیتر بافر) مخلوط گردید. در انتها میزان قند گلوکز با بهره گرفتن از روش ۳،۵-دی نیتروسالسیلیک اسید اندازه گیری شد و به صورت میلی گرم گلوکز بر ۱۰۰ میلی لیتر از مخلوط هضم شده گزارش گردید.

۳-۱۷٫ تعیین میزان قند به روش ۳،۵- دی نیتروسالسیلیک اسید

بر اساس این روش ابتدا دو محلول زیر تهیه شدند:
۱- ۴۵ گرم سدیم پتاسیم تارتارات در ۷۵ میلی لیتر آب مقطر حل گردید.
۲- ۵/۱ گرم ۳،۵- دی نیتروسالسیلیک اسید در ۳۰ میلی لیتر محلول ۲ مولار سود سوزآور حل شد.
سپس دو محلول ذکر شده ی ۱و ۲ با هم مخلوط شدند و حجم نهایی به وسیله آب مقطر به ۱۵۰ میلی لیتر رسانیده شد. این محلول نهایی تهیه شده (از مخلوط ۱ و ۲) را معرف ۳،۵-دی نیتروسالسیلیک اسید می نامند. سپس ۲۵۰ میلی گرم گلوکز در آب مقطر حل گردید و حجم نهایی آن به ۱۰۰ میلی لیتر رسانیده شد. ۱۰ میلی لیتر از این محلول برداشته شد و حجم نهایی آن به ۱۰۰ میلی لیتر رسانیده شد. محلول هایی به حجم های ۰ تا ۲ میلی لیتر از این محلول به وسیله پیپت برداشته شد و به وسیله آب مقطر حجم تمام آن ها به ۲ میلی لیتر رسید. در ادامه ۱ میلی لیتر از معرف ۳،۵-دی نیتروسالسیلیک اسید به تیوب های حاوی محلول گلوکز اضافه گردید و به خوبی همزده شد و برای جلوگیری از خروج آب در اثر تبخیر تمام تیوب ها درگذاری شدند. سپس تیوب های حاوی محلول ها به مدت ۱۰ دقیقه در آب در حال جوش (دمای ۱۰۰ درجه سانتیگراد) حرارت دهی شدند. پس از این مرحله تیوب ها تا رسیدن به دمای اتاق سرد شدند و جذب آن ها در طول موج ۵۴۰ نانومتر در برابر نمونه شاهد ثبت گردید.
شکل ۳-۱ نمودار استاندارد بدست آمده بر اساس روش اندازه گیری قند های احیای ۳،۵-دی نیتروسالسیلیک اسید را نشان می دهد.

شکل ۳-۱٫ منحنی استاندارد غلظت گلوکز در برابر جذب خوانده شده در طول موج ۵۴۰ نانومتر

۳-۱۸٫ تعیین خصوصیات جریان

۳-۱۸-۱٫ تعیین خصوصیات جریان نمونه های نشاسته قبل از مراحل هضم

اندازه گیری های رئولوژیکی به وسیله یک ویسکومتر چرخشی (Bohlin Model Visco 88, Bohlin Instruments, UK) و اسپیندل شماره C25 و C30 انجام شد. رفتار جریان پایای نمونه های ژل تهیه شده از نشاسته های طبیعی، فسفریله و هیدروکسی پروپیله گندم در دو غلظت ۸ و ۱۲ درصد و در دمای ۳۷ درجه سانتیگراد، با مد کنترل-کرنش^[۴۶] در دامنه کرنش ۲۰ تا ۲۲۰ معکوس ثانیه تعیین شد و داده های تنش برشی در مقابل کرنش جمع آوری گردید.

۳-۱۸-۲٫ تعیین خصوصیات جریان نمونه های نشاسته در شرایط حضور بزاق

۳-۱۸-۲-۱٫ خصوصیات جریان مستقل از زمان

برای این منظور ۲ میلی لیتر از بزاق تازه ی آماده شده برای نمونه ای ژل نشاسته های مورد آزمایش در دمای اتاق (۱±۲۴ درجه سانتیگراد) ریخته شد و نمونه ها سریعاً جهت آزمون رئولوژیکی مستقل از زمان با دستگاه ویسکومتر ذکر شده در دامنه کرنش ۲۰ تا ۲۲۰ معکوس ثانیه تست شدند.

۳-۱۸-۲-۲٫ خصوصیات جریان وابسته به زمان

برای تعیین خصوصیات جریان وابسته به زمان، نمونه های نشاسته در کرنش ۵۰ معکوس ثانیه (کرنش فرض شده مطابق با کرنش اعمالی در دهان انسان توسط وود (۱۹۶۸) در دمای ۳۷ درجه سانتیگراد تحت برش قرار گرفتند و تنش برشی و ویسکوزیته آن ها به عنوان تابعی از زمان برش (طی ۳۲۰ ثانیه) تا رسیدن به حالت تعادلی مورد بررسی قرار گرفتند.

۳-۱۸-۳٫ بررسی اثر PH اسیدی بر خصوصیات جریان

برای این منظور، خصوصیات جریان نمونه های ژل نشاسته ها (غلظت ۸ درصد و حجم ۵/۷ میلی لیتر) پس از طی مرحله هضم در شرایط معده شبیه سازی شده (پس از ۴۰ دقیقه هضم)، با وجود و بدون وجود pH اسیدی (۰۵/۰±۲/۱) و در دامنه کرنش ۲۰ تا ۲۲۰ معکوس ثانیه مورد بررسی قرار گرفت.

۳-۱۸-۴٫ بررسی اثر آنزیم های رودوی بر خصوصیات جریان

برای این منظور، خصوصیات جریان نمونه های ژل نشاسته ها (غلظت ۸ درصد و حجم ۵/۷ میلی لیتر) پس از طی مرحله هضم در شرایط روده شبیه سازی شده (پس از ۱۲۰ دقیقه هضم)، در شرایط حضور و عدم حضور آنزیم های رودوی و در دامنه کرنش ۲۰ تا ۲۲۰ معکوس ثانیه مورد بررسی قرار گرفت.

۳-۱۹٫ مدلسازی رئولوژیکی

۳-۱۹-۱٫ مدل های رئولوژیکی مستقل از زمان

به فراخور نیاز از مدل های رئولوژیکی مستقل از زمان ذیل برای بیان رفتار جریان نمونه های نشاسته استفاده گردید: (رائو، ۲۰۰۷؛ رضوی و همکاران، ۲۰۱۱)
مدل توانی^[۴۷]
۳-۱۰
که در این معادله k_p ضریب قوام پاورلا (Pa.sⁿ) و n_p شاخص رفتار جریان پاورلا می باشد.
مدل بینگهام^[۴۸]
۳-۱۱
که در این معادله ویسکوزیته پلاستیک بینگهام (Pa.s) و تنش تسلیم بینگهام (Pa) می باشد.
۳- مدل هرشل-بالکلی^[۴۹]
۳-۱۲
که در آن تنش تسلیم (Pa)، ضریب قوام (Pa.sⁿ) و شاخص رفتار جریان هرشل-بالکلی می باشد.
مدل سیسکو^[۵۰]
۳-۱۳

که در این معادله ویسکوزیته ظاهری (Pa.s)، ضریب قوام سیسکو (Pa.sⁿ) و n_s و (Pa.s) به ترتیب شاخص جریان سیسکو و ویسکوزیته ظاهری در تنش برشی بی نهایت می باشند.

۳-۱۹-۲٫ مدل های رئولوژیکی وابسته به زمان

از مدل های رئولوژیکی وابسته به زمان زیر برای بیان خصوصیات جریان وابسته به زمان نمونه های نشاسته استفاده گردید: (کوچکی و رضوی، ۲۰۰۹)
مدل مرتبه دوم کنتیک ساختاری^[۵۱]
۳-۱۴
که در این معادله و به ترتیب ویسکوزیته ظاهری و نهایی (Pa.s) نمونه ها بوده و k ثابت سرعت شکست تیکسوتروپ و n درجه شکست می باشد.
۲- مدل مرتبه اول شکست تنش با مقدار تنش غیر صفر^[۵۲]
۳-۱۵

گردشگری الکترونیک عبارتست از به کارگیری فن آوری اطلاعات و ابزار الکترونیک (مانند: اینترنت ، E-mail ، تلفن و…) در انجام فعالیت های گردشگری، شامل برنامه ریزی، مدیریت ، ارزیابی ، بازنگری فعالیت های گردشگری و اقدامات گردشگران و میزبانان. (معصومی، ۱۳۸۸: ۲۰۵)
کالای گردشگری (Tourism Products ):
کالاهایی که به گردشگران ارائه می گردند. شامل : جاذبه ها و موزه ها، امکانات تفریحی، جشن ها، مناظر زیبا و ضروریات اولیه مانند غذا و محل اقامت ، وسایل حمل و نقل و خدمات راهنمایی گردشگران(معصومی، ۱۳۸۸: ۲۰۵)
مسافرت (Travel ):
عمل جا به جایی به خارج از جامعه برای تجارت یا تفریح و نه برای انجام کار روزمره یا تحصیل. (چاک. وای. گی، ۱۳۸۷: ۲۰)

(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

منطقه گردشگری (Tourism Region ) :
عبارتست از یک فضای جغرافیایی که در درجه اول از لحاظ خصوصیات محیطی و گردشگری همگن و دارای مشخصات خاصی است. (معصومی، ۱۳۸۸: ۲۰۶)
ایران گردی:
عبارتست از همان جهانگردی، با این تفاوت که محدوده آن داخل کشور است، البته مدت آن کمتر از ۲۴ ساعت و بیشتر از ۳ ماه نیست و سفر نباید به قصد انجام کار صورت گیرد.
تبلیغات (Promotion ) :
هر شکلی از معرفی یا ترویج غیر شخصی اندیشه ها، کالاها و خدمات است که با پرداخت پول، از طریق رسانه های جمعی نظیر روزنامه، مجله، تلویزیون یا رادیو با حامی مالی مشخص انجام می شود. (فروزفر، ۱۳۸۶: ۱۰۹)
اطلاع رسانی :
اطلاع رسانی شباهت بسیاری با بازاریابی دارد. کار اطلاع رسانی همگانی انتقال اندیشه ها ، ارزش ها و برنامه هاست و از بسیاری از ابزار مورد استفاده بازاریابی نظیر روابط همگانی (عمومی) ، ابزار تبلیغاتی، آگهی دادن و فروش بهره می گیرد. اطلاع رسانی همگانی سعی می کند نکته ودیدگاهی را تفهیم کند، مردم را مشارکت دهد، آنها را آگاه سازد، آموزش دهد، از آراء و نظرهایشان منتفع شود وحمایت شان را جلب کند. (راجر، داس یل، ۱۳۸۶: ۳۵۲)
ارتباط جمعی (Mass Media ) :
وسایل ارتباط جمعی که توسط آنها پیام های تبلیغاتی به آگاهی مردم رسانیده می شود « ارتباط جمعی» می نامند. زیرا یک پیام باید به گروه های زیادی از مردم رسانیده شود. وسایل ارتباط جمعی عبارتنداز: روزنامه ، رادیو، تلویزیون، سینما، اعلامیه های دیواری، پلاکاردها و غیره. (جوانی، پرونی، ۱۳۸۷: ۲۰۶)
آبهای معدنی (Warm Springs ):
در ایران برطبق تعریف موسسه استاندارد و تحقیقات صنعتی وزارت صنایع ، آب های معدنی به آب هایی گفته می شود که دارای املاح معدنی، عناصر جزئی یا دیگر ترکیبات باشد و مستقیماً از چشمه یا نقاط حفر شده از طبقات زیرزمینی بدست آمده و دارای خواص بهداشتی و درمانی باشند و سرانجام مورد تایید و بررسی متخصصان ذیصلاح قرار گرفته باشد. (غفوری، ۱۳۶۶: ۱)
قلمرو زمانی تحقیق :
این تحقیق در طی زمستان ۱۳۸۸ و بهار ۱۳۸۹ انجام گرفته است.
قلمرو مکانی تحقیق :
تحقیق حاضر در محدوده استان اردبیل بخصوص شهرستان سرعین انجام گرفته است.
فصل دوم
ادبیات و پیشینه تحقیق
مقدمه :
بطور کلی توریسم یا جهانگردی یا سیر و سیاحت از فعالیتهای اصیل انسانی است که عمری به درازای طول عمر آدمی دارد. یافته های باستانی نشانگر قدمت دیرینه پدیده سیاحت و گردشگری است. پدیده توریسم و گردشگری پس از انقلاب صنعتی بویژه در طول قرن اخیر بطور شگفت آوری توسعه و گسترش یافته است.
چنانکه در دهه های گذشته و به ویژه در بعد از جنگ جهانی دوم، تعداد سفرهای سالانه بین قاره ای، کشوری ومنطقه ای دنیا به میلیاردها مورد افزایش یافته است. جریان گردشگری و سیر و سیاحت امروزه از کلیه اصول و قواعد یک صنعت مانند منابع، مدیریت، سرمایه گذاری، آموزش و پژوهش، تبلیغات ، بازارفروش و… برخوردار است . که در ارتباط با سایر بخش های اقتصادی، اجتماعی اهمیتی دو چندان می یابد.
بخش اول:
نقش تبلیغات و اطلاع رسانی در صنعت توریسم:
به عصری که اکنون ما در آن به سر می بریم، نامهای گوناگون نهاده اند؛ « عصر اطلاعات» یا « عصر اطلاعات و ارتباطات» یکی از این نامهاست. توجهی که بشر در این قرن به اطلاعات معطوف داشته و راه ها و تدابیری که برای شناختن، گردآوری، سازمان دادن، انباشتن، بازیافتن و جا به جا کردن آن اندیشیده و ابداع کرده است نه تنها در سراسر تاریخ گذشته بی مانند است ، بلکه در مقایسه با حوزه های دیگری که هم اینک بدانها زیاد توجه می شود کم مانند است. شعار «اطلاعات، قدرت است» حالا دیگر مصداقهای فراوانی دارد و اگر بعضی از دولتها آن را مبنایی برای سرمایه گذاری روی اطلاعات علمی و فنی در خدمت آموزش و پژوهش قرار نمی دهند، دست کم برای توجه به فعالیتهایی که با مصالح سیاسی آنها بیشتر ارتباط دارد، مبنایی مسلم می دانند. در اوضاع و احوالی که فاصله میان دانایی و توانایی سال به سال، ماه به ماه، هفته به هفته و گاه حتی بدون مبالغه روز به روز کوتاهتر می شود، اطلاعات که پل پیوند میان این دو است اهمیت بی سابقه ای یافته است. دو قرن پیش دهها سال طول می کشید تا کشف اصول علمی کاربرد عملی بیابد، اما اکنون فاصله میان اکتشافها و کاربردها به اندازه ای کوتاه است که گویی دیگر فاصله ای میان آنها نیست. (آذرنگ، عبدالحسین، ص ۹۵)
علم اطلاع رسانی حوزه ای است جوان، مردم همه جا با انفجار اطلاعات روبرو هستند. برای مثال، پزشک به اطلاعات تازه نیاز دارد تا بیمارانش را با موثرترین داروها درمان کند. وکیل به اطلاعات تازه نیاز دارد تا از آخرین رویه های دادگاه که روی پرونده مورد نظرش تاثیر می گذارد به سود موکلانش استفاده کند. بازرگان به اطلاعات تازه نیاز دارد تا مطمئن شود که شرکتش به صورتی اداره می شود که سود خواهد داد و همینطور مسافران (توریستها) به اطلاعاتی در خصوص شناسایی جاذبه های مختلف و مکانهای متفاوت نیاز دارند تا در انتخاب و استفاده مناسب از این محلها کمک بگیرند.
به عقیده «هپتنر»^[۱] اطلاع رسانی عبارتست از : « به کار گرفتن هر گونه ابزاری که می تواند سهمی در ازدیاد فروش یا درآمد داشته باشد و به مصرف کنندگان حال و بالقوه اطلاعاتی راجع به موجود بودن ، قیمت، ویژگی ها و روش های توزیع یک محصول یا سرویس دهی را بدهد.»
در تعریف دیگر از اطلاع رسانی «بریوسکی »^[۲] می نویسد: « اطلاع رسانی عبارتست از هر گونه کوشش قابل تشخیص از طرف پیشنهاد دهنده ، برای اینکه بتوان خریداران را به قبول اطلاعات داده شده وادار نمود و نیز جمع آوری اطلاعات باید به طریقی باشد تا بتوان به طریق مناسب، آنها را مجدداً فراخواند.» (افضلی نژاد، محمدحسن، ۱۳۸۷ : ۲۰۴)
علم اطلاع رسانی درباره راه و روشی که مردم مختلف اطلاعات را در کارهایشان به کار می گیرند مطالعه می کند. و برای رسانیدن آن گونه اطلاعاتی که آنها برای بهتر انجام دادن وظایفشان نیاز دارند، روش های کارآمدی تدارک می بیند. هر نظام اطلاعاتی که دانش و اطلاعات را در میان مردم توزیع کند باید سه نیاز اساسی را برآورده سازد:
نخست آنکه باید بتواند به استفاده کننده بگوید اطلاعاتش را از کجا بیابد. دوم آنکه باید بتواند هر لحظه استفاده کننده بخواهد و تصمیم بگیرد، اطلاعات را به او برساند. سوم آنکه باید بتواند در محدوده ای از زمان که استفاده کننده تعیین می کند، پاسخ بگوید. بنابراین علم اطلاع رسانی با راه و روشی سر وکار دارد که مردم مختلف اطلاعات را بوجود می آورند، روی آن عنوانی می گذارند ، ذخیره می کنند، می جویند، تحلیل می کنند، می فرستند و می گیرند و آن را به کار می بندند. (آذرنگ، عبدالحسین: ص ۲۸)
بنابراین فعالیت اطلاع رسانی، ماهیتاً عبارتست از در اختیار داشتن و پخش اطلاعات توسط تماس های شخصی (شفاهی) یا توسط ابزارهای غیرشخصی یا توسط پیامهایی که به طور واضح معطوف به تک تک اشخاص نمی شوند و به وسیله وسایل ارتباط جمعی صورت می پذیرد (روزنامه ها، مجلات، رادیو، تلویزیون ، تصاویر سینمایی، اعلانات و غیره). این اطلاعات باید ماهیت تجاری داشته باشد در غیر این صورت از محدوده اطلاع رسانی خارج شده و به پروپاگاند می پیوندد. در حقیقت، هم تبلیغات و هم پروپاگاند برای رسیدن به مردم از یک وسیله استفاده می کنند. اما این ظاهر کار است، زیرا تبلیغات ماهیت و هدف تجاری را دنبال می کند. در صورتی که پروپاگاند غایت سیاسی دارد. فعالیت اطلاع رسانی توسط فردی دنبال و حمایت می شود که علاقمند است به کسانی که در آینده احتمال دارد جزء مشتریان گردند، چیزی را پیشنهاد نماید. واژه تبلیغات دهان به دهان که درباره مبادله اطلاعات بین مصرف کنندگان می باشد، داخل در فعالیت های اطلاع رسانی نمی شود بلکه از نتایج آن است. این بدان نیست که فعالیت یا پیام های اطلاع رسانی ، باید الزاماً ، از طبیعت ، ماهوی خود دور شوند، بلکه تبلیغات یعنی: « دادن پیام ها و اطلاعات به مردم، به طوری که به وضوح منافع تجاری حاصله از آن که عاید فروشنده می شود آشگار نگردد.»
از تعاریف فوق و از تصاویر شماره (۲-۱) به وضوح ویژگیهای متمایز این ابزار مهم بازاریابی و عناصر وابسته به آن، که مولفین آن را به طرق مختلف تعریف می کنند، بیرون می آید.

ترکیب بازار
P₁ : محصول Product
P₂ : مکان Place
P₃ : قیمت Price
P₄ : اطلاع رسانی Promotion