۵) از طریق تقویت اجتماعی رشد پیدا می‌کند. این تقویت در صورتی مؤثر است که مورد علاقه فرد بوده برانگیزاننده باشد.
۶) طبیعت دوجانبه دارد و رفتارهای دوسویه را می‌طلبد. از عوامل محیطی، سن، جنس و موقعیت دیگر افراد، تأثیر می‌پذیرد (بالارد، ۱۹۹۳).
مایکلسون^[۵۹] و دیگران (۱۹۹۴، به نقل از کارتلج و میلبرن، ۱۹۸۵) در ارزیابی نشانه‌های مهارت اجتماعی به شش عنصر اصلی اشاره می‌کنند:
۱) مهارت‌های اجتماعی به طور معمول آموخته می‌شوند.
۲) شامل مجموعه‌ای از رفتارهای کلامی و غیرکلامی گوناگون هستند.
۳) مستلزم داوطلب شدن و ارائه پاسخ‌های مناسب و موثرند.
۴) تقویت‌های اجتماعی دیگران را به حداکثر می‌رسانند.
۵) ماهیتی تعاملی دارند و به زمان‌بندی مناسب و تأثیر متقابل برخی از رفتارها احتیاج دارند.
۶) تحت تأثیر عوامل محیطی همچون سن، جنس و پایگاه طرف مقابل می‌باشند.
ایسلر و فردریکسن ^[۶۰] (۱۹۸۰، به نقل از کارتلج و میلبرن، ۱۹۸۵) مهارت‌های اجتماعی را هم دارای جنبه‌های مشهود و هم دارای عناصر شناختی نامشهود می‌دانند. عناصر شناختی نامشهود افکار و تصمیماتی است که باید در ارتباطات متقابل بعدی گرفته شود یا انجام گیرد این عناصر همچنین مقاصد و بینش فرد دیگری را شامل می‌شود که واکنش در برابر آن احتمالاً بر اندیشه‌های طرف مقابل تأثیر می‌گذارد.
۲-۵-۵ شش ویژگی عمده مهارتهای اجتماعی
هارجی و همکاران به شش ویژگی عمده از مهارتهای اجتماعی اهمیت می‌دهند که عبارتند از:
۱- رفتارهایی توام با مهارت‌های اجتماعی معطوف به هدف و تعهدی هستند. آنها رفتارهایی هستند که شخص به منظور رسیدن به یک پیامد مورد نظر به کار می‌گیرد و بنابراین رفتار رفتار هدفمندی می‌باشد و یا رفتارهای تصادفی یا غیر عمدی متفاوت دارند. این هدفها ممکن است در حین تعامل اجتماعی خود آگاه نباشند و این واقعاً مشکلی از عمل ماهرانه است.

(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

۲- رفتارهای دارای مهارت‌های اجتماعی با هم ارتباط درونی دارند، یعنی آنها رفتارهای همزمانی هستند که به منظور رسیدن به یک هدف مشترک به کار گرفته می‌شوند.
۳- مهارتهای اجتماعی باید متناسب با موقعیتی باشند که در آن به کار گرفته می‌شوند در حالی که رفتارهای معینی اگر در یک موقعیت به کار روند مناسب خواهند بود ولی با بکارگیری آنها در زمینه‌ای دیگر می‌تواند غیر قابل پذیرش باشد. بنابراین به منظور اینکه رفتارهای مرتبط به هم در زمینه‌ای که به کار می‌روند، موفقیت آمیز باشند، دانش قواعد موقعیت اجتماعی بسیار مهم می‌باشد. بنابراین در صورتی که در جریان تعامل گوینده ژست غالب بگیرد و از گوش دادن به دیگران خودداری نماید، خوب سخن گفتن او ممکن است دارای ارزش کمتری باشد. توانایی به کارگیری مناسب مهارت با شخصی که در حال تعامل با او هستیم بسیار مهم است. به عنوان مثال برای تشویق کودکان، نوجوانان، اعضای هم جنس و جنس مخالف از روش های مختلفی استفاده می‌شود. همچنین دانش ویژگیهای رفتاری معین، ممکن است از نظر بعضی گروه ها مناسب و از نظر برخی گروه های دیگر نامناسب باشد.
۴- مهارتهای اجتماعی بر حسب واحدهای رفتاری که شخص نشان می‌دهد، تعریف می‌شود و در یک دید، همه آنچه را هر کس در حین تعامل اجتماعی درباره یک شخص می‌داند، چگونگی رفتار واقعی اوست. همه انواع قضاوتها درباره مردم با چنین استنباط‌هایی از رفتار همراه می‌باشد (غمگین بودن، شوخ طبع بودن، گرم بودن، سرد بودن و مانند اینها) رفتارماهرانه در ماهیت خود به عنوان سلسله مراتبی از عناصر کوچک، همچون تکان دادن سر تا ترکیبی از حوزه‌های مهارتی بزرگتر همچون رانندگی کردن مورد ملاحظه قرار می‌گیرد. به طرز مشابهی حوزه‌های بزرگتر مهارت‌های اجتماعی همچون مصاحبه کردن را می‌توان به صورت اجزای کوچک ترکیب شده با هم، سوال کردن، تقویت کردن و. . . . ) در نظر گرفت. این دیدگاه آموزش مهارت اجتماعی را در جهتی هدایت کرده است که بر اساس آن آموزش، ببینده تشویق می‌شود تا واحدهای رفتاری کوچکتر را فرا بگیرد و قبل ازآنکه بخواهد آنها را به صورت پاسخ‌های اجتماعی بزرگتر شکل دهد.
۵- مهارت‌های اجتماعی، هر یک از رفتارهایی هستند که قابل یادگیری می‌باشند.
۶- عنصر نهایی مهارت اجتماعی که چهره‌ای از نظریه یادگیری اجتماعی نیز هست، عبارت است از درجه‌ای از کنترل شناختی که افراد بر رفتارهایشان دارند. بنابراین شخصی که از نظر اجتماعی بی‌کفایت است، ممکن است عناصر اساسی رفتارهای مربوط به مهارت‌های اجتماعی را یادگرفته باشد ولی فرآیندهای فکری مناسب برای کنترل استفاده از این رفتارها را به دست نیاورده باشند (هارجی، ۱۳۸۴).
۲-۵-۶ طبقه‌بندی مهارتهای اجتماعی از نظر کارکرد
مهارتهای اجتماعی از نظر کارکرد در سه طبقه قرار می‌گیرند الف- مهارتهای اجتماعی که رشد ارتباط اجتماعی را تسهیل می‌کند: اکثریت مردم برقراری ارتباط با سایرین را یک هدف مطلوب و تجربه‌ای پاداش‌دهنده و یا به عبارتی یک رویداد تقویت‌کننده می‌دانند. این تعامل‌ها شامل وعده ملاقات داشتن، هم صحبت و دوست صمیمی یا ملاقات افراد در مهمانی هاو سایر اجتماعات غیر رسمی است. تمام مهارتهای اجتماعی که پیدایش یک ارتباط اجتماعی را تسهیل می‌کنند وجه مشترکی دارند. به طوری که مهارت اجتماعی، جذابیت اجتماعی یا ارزش تقویت فردی که در آن را بروز می‌یابد را افزایش می‌دهند. چنین رفتارهایی نه تنها دریچه‌ای را به سوی ارتباط‌های تقویت‌کننده می‌گشاید بلکه این احتمال را که دیگران از هر فرصتی برای ارتباط با چنین فردی استفاده کنند، افزایش می‌دهد.
ب- مهارتهای اجتماعی در بافت بین فردی برای نیل به تقویت‌های غیر اجتماعی به کار می‌روند:
مهارتهای اجتماعی در مواردی فرد را در جهت رسیدن به هدف مطلوبی که در اصل بین فردی نیست، یاری می‌دهند. مثلاً مهارتهای مصاحبه شغلی که در یک بافت اجتماعی وجود دارد (تعامل بین متقاضی و مصاحبه گر) ولی تقویت کننده‌ای که اکثرا متقاضی‌ها در پی آن هستند، استخدام است و نه ایجاد یک رابطه. لذا مهارت‌های مصاحبه شغلی، نشان‌دهنده ترکیبی از رفتارهای اجتماعی است که فرد را به سوی یک تقویت‌کننده غیر اجتماعی ولی مهم سوق می‌دهد.
ج- مهارتهای اجتماعی که مانع از دست دادن تقویت‌های جاری می‌شوند:
برخلاف مهارت‌هایی که اصولاً ارزش تقویتی یک فرد را افزایش داده و واکنش گرایشی سایرین را تسهیل می‌کند و نیز مهارت‌هایی که باعث دست یافتن فرد به اهداف مطلوب غیر اجتماعی می‌شوند. توانش‌های متعددی برای مقابله با رفتارهای نامعقول دیگران لازم است که به جرات امتناع چنین هدفی را تامین می‌کند. در اینجا جرات امتناع به آن توانش‌هایی اطلاق می‌شود که یک نفر برای جلوگیری یا مانع شدن دیگران لازم دارد (عناصری کافکی، ۱۳۷۳).
۲-۵-۷ فرایند‌های عاطفی و شناختی در مهارت اجتماعی
چنین به نظر می‌رسد که فرایندهای واسطه‌ای تفکر که میان بروز رویدادهای محیط و واکنش فرد، رفتار را هدایت می‌کند و افکار مربوط به برخوردهای اجتماعی تا حد زیادی از طریق نحوه درک موقعیت اجتماعی شکل می‌گیرد. از سوی دیگر عواطفی که به علت رویدادهای برونی یا درونی تحریک می‌شوند نیز بر واکنش اجتماعی اثر می‌گذارند. تئوریهای مختلفی در زمینه ماهیت ارتباط میان عواطف و فرایندهای شناختی وجود دارد، ولی پیوستگی این دو فرایند به یکدیگر کاملاً شناخته شده است (لویز^[۶۱] و مایکلسون، ۱۹۸۳، به نقل از سهرابیان، ۱۳۷۹).
۲-۵-۷-۱ مهارت‌های اجتماعی مربوط به عواطف
توانایی شناخت و شرکت در تجربه‌های عاطفی دیگران بر پایه درک شخص از عواطف خود استوار است. کودک در جریان رشد با نحوه شناخت و نامگذاری احساسات خود و دیگران و راه های مطلوب بیان عواطف آشنا می‌شود به تشخیص تفاوت پاسخ‌های عاطفی در موقعیت‌های مشابه و درک فرایندهای فکری در ایجاد حالات احساسی خود نایل می‌شود و روش‌های مناسب و قابل قبول ابراز احساسات خود را در شرایط مختلف می‌آموزد. شناخت و تشخیص عواطف، درک دیدگاه دیگران، توانایی تجربه کردن و آگاه شدن از عواطف. . . خود و بروز پاسخ‌های سازنده در برابر رفتار عاطفی بر انگیخته از عوامل مهم رفتار عاطفی هستند (فش باخ، فاور، بالارد و کمپل^[۶۲]، ۱۹۸۳، به نقل از سهرابیان، ۱۳۷۹).
برخی از تظاهرات رفتاری نامطلوب مانند بروز خشم، که از حالات عاطفی ناشی می‌شوند. ضرورت آموزش مهارت‌های اجتماعی را به شکل رفتارهای جانشین ایجاب می‌کند. به همین نحو ترس، اضطراب و شرم ناشی از آن می‌تواند با آموزش و اعمال رفتارهای اجتماعی تداخل داشته باشد. آموزش مهارتهای اجتماعی مربوط به عواطف را می‌توان دارای چند جنبه به هم مرتبط دانست. این آموزش در پایین‌ترین مقطع با شناخت و تعیین هویت عواطف دیگران آغاز می‌شود و هدف غایی آن یادگیری راه های مناسب و قابل قبول نحوه ابراز هر نوع احساسات در هر موقعیت است.
۲-۵-۷-۲ مهارت‌های مربوط به شناخت اجتماعی
اینکه کودک درباره جهان پیرامون خود، آدمهایی که می‌بیند، ارتباط بین مردم و گروههایی که در آن شرکت می‌کند چه استنباطی دارد و این استنباطها در کدام یک از تغییرات رشدی دخیل است، سوالاتی است که در حوزه شناختی مطرح می‌شود. مطالعه شناخت اجتماعی در سالهای اخیر توجه بسیاری از روانشاسان را به خود جلب کرده است، زیرا آنان تشخیص داده‌اند که واکنشهای عاطفی و اجتماعی تا حدودی بستگی به این دارد که فرد چگونه می‌اندیشد، شناخت اجتماعی به ادراک تفکر و استدلال درباره انسانها در روابط انسانی اطلاق می‌شود. بررسیهای مربوط به رشد اجتماعی – شناختی بر دانش و فهم افراد درباره جهان اجتماعی، مردم، خود در روابط اجتماعی تأکید می‌کند. با این حال هدف شناخت اجتماعی این نیست که انواع محیط‌های اجتماعی که رفتارهای گوناگون را به وجود می‌آورند بررسی کند، بلکه هدف افزایش تراکم اطلاعات بدست آمده درباره فرآیندهای شناختی نهفته در رفتار اجتماعی است و به این وسیله نتیجه‌گیری درباره انجام این فرایندها واقعی‌تر است (آشمن^[۶۳]، ۱۹۹۷).
منظور از عوامل شناختی، مهارتهای مربوط به حل مساله و قدرت استنباط است آنچه که به حل مساله مربوط است، مستلزم برخورد با مساله، تشخیص مساله، توجه به راه حل‌های متفاوت و انتخاب یکی از راه حل‌ها و ارزیابی نتیجه کار است. هر چه آدمی بهتر بتواند به این مقتضیات پاسخ مطلوب بدهد قدرت سازگاری و سلامت اجتماعی او بهتر خواهد بود. اما آنچه به قدرت استنباط اجتماعی مربوط است به حوزه‌های دریافت شخصی و چگونگی رشد فرد در حوزه بستگی دارد.
۲-۵-۸ پیامد‌های مهارتهای اجتماعی
جانسون و جانسون^[۶۴] (۱۹۹۱) پیامد ماهر بودن از نظر اجتماعی را بیان کرده‌اند.
اولین پیامد مطلوب مهارتهای اجتماعی، بهبود بخشیدن «رشد شخصی و هویت» می‌باشد، زیرا رشد بیشتر افراد در فراسوی ارتباطات با دیگران ایجاد می‌شود. در واقع فهم فرد، پیامد تعامل بیشتر با دیگران می‌باشد افرادیکه مهارتهای بین فردی کمی دارند، دارای ارتباطات آشفته‌ای با دیگران هستند و تمایل دارند به اینکه نظرات نادرست و ناقصی راجع به خود داشته باشند.
مهارتهای اجتماعی همچنین درصدد تأکید بر توانایی کارآیی بهره‌وری، موفقیت شغلی و مهارتهای اصلی مورد نیاز در دنیای واقعی کار هستند. مهمترین مهارت بخصوص سودمندترین آنها واداشتن دیگران به همکاری کردن، راهنمایی دیگران، مقابله با موقعیت‌های پیچیده و کمک به حل مشکلات کاری افراد است. «کیفیت زندگی خوب» یکی دیگر از اجزاء لازم و پیامد مثبت مهارتهای اجتماعی است، زیرا هر فردی به روابط خوب، نزدیک و صمیمی نیازمند است «سلامتی جسمانی» نیز از طریق روابط مثبت و حمایتی تأمین می‌شود. جانسون و جانسون روابط با کیفیت عالی، با زندگی طولانی‌تر و بهبود یک سری از بیماریها و آسیبها ارتباط دارند واز طریق روابط مثبت و حمایتی با دیگران تأمین شده و افزایش می‌یابد. ناتوانی در برقراری ارتباطات مثبت با دیگران اغلب اوقات منجر به اضطراب، افسردگی، ناکامی بیگانگی و تنهایی می‌شود. این مطلب به اثبات رسیده است که توانایی برای ایجاد روابط مثبت با دیگران، آشفتگی روانی را کاهش داده، منجر به افزایش خود مختاری شده و عزت نفس افزایش می‌دهد.
اشپیتزبرگ^[۶۵]و کوپاچ^[۶۶] (۱۹۸۴، به نقل از هارجی، ۱۳۸۴) در بحث از کفایت افراد در روابط میان فردی متذکر می‌شوند که مهارت‌ها توانایی‌هایی هستند که هدف‌ها را برآورده می‌سازند. حال این اهداف می‌توانند اختصاصی (به عنوان مثال، صحبت بدون لرزش) یا کلی (مثلاً انجام صحیح آداب احوال پرسی) باشند. به طور کلی یکی از مکانیسم‌های یاگیری، تقلید یا یادگیری مشاهده‌ای است مردم غالب نگرشهای اجتماعی و رفتارهای اجتماعی را صرفاً با مشاهده نگرش‌ها و رفتارهای دیگران می‌آموزند یا به عبارتی از آنها سرمشق می‌گیرند. همین طور بچه‌ها با توجه کردن به نگرش مثبت و منفی والدین خود، آن نگرشها را کسب می‌کندن تقلید می‌تواند بدون هیچ تقویت بیرونی و صرفاً با مشاهده رفتار الگو یا نه مشاهده تقویت شدن یا تنبیه شدن رفتار الگو صورت می‌گیرد (کریمی، ۱۳۷۷) البته پسخوراند نیز نقش تعیین کننده‌ای در عملکرد هر چه بهتر دارد.
کالینز، کالینز^[۶۷] (۱۹۹۲، به نقل از هارجی، ۱۳۸۴) در مورد رفتار ماهرانه می‌گویند: « اگر در موردکیفیت رفتارهایتان پسخوراند دقیقی نگیرد، ممکن است یک اشتباه را بارها تکرار کنید این مهارت‌ها بدون پسخوراند بهبود نخواهد یافت. حتی برخی شواهد نشان می‌دهند که بدون پسخوراند ممکن است این مهارت‌ها را بتدریج از دست بدهیم.
۲-۶ مهارت‌های اجتماعی نابینایان
۲-۶-۱ رشد اجتماعی در نابینایان
پژوهش‌ها در رابطه با کودکان نابینا نشان می‌دهد که این کودکان الف) در دلبستگی بین نوزاد و مادر دچار تأخیرهای رشدی می‌باشند. ب) در مقایسه با همسالا ن بینای خود از تجارب اجتماعی کمتری برخوردارند. ج) از همسالان بینای خود باز خوردهای ناکافی دریافت می‌کنند (ون، ۱۹۸۳). محققان براساس ارزیابی‌های صورت گرفته به کمک مقیاس رشد اجتماعی وایلند نشان داده‌اند که برخی از کودکان مبتلا به اختلال بینایی در زمینه‌ی عملکردهای بین فردی دچار مشکل می‌باشند، امّا واضح نیست که آیا معلولیت آنها باعث چنین مشکلاتی شده باشد.
مطالعات بسیاری نشان می‌دهند که نوزادان معلول بینایی اختلال در رفتار خندیدن دارند. برای نمونه فریدمن (۱۹۶۴) در پژوهشی به این نتیجه رسید که نوزادان مبتلا به اختلال بینایی در مقایسه با همسالان بینای خود در عمل خندیدن رشد نیافته‌تر می‌باشند. وی همچنین با بررسی کیفیت خندیدن در نوزادان نابینا نسبت به نوزادان بینا متوجه شد که این عمل در نوزادان نابینا بیشتر به صورت رفلکس صورت می‌گیرد.
۲-۶-۲ ویژگی‌های و محدودیت‌های روانشناختی کودکان نابینا
– توانایی هوشی
ادراکات یک کو دک نابینا ممکن است بر اساس درون دادها ی حسی سایر حواس به غیر از بینایی باشد. واضح است که تجارب یادگیری کودک نابینا بطور معنی‌دار ی به خاطر فقدان بینایئش محدود است. مطالعات اولیه درباره کنش هوشی کودکان نابینا اغلب در رابطه با متوسط بهره هوشی آنها صورت گرفته است. اما مطالعات بعدی اغلب به روی بررسی ابعاد ویژه هوشی با احتیاط بیشتر صورت گرفته است .
کودکان نابینا در برخی از حوزه‌ها با کودکان بینای همسن وسال متفاوت هستند. این حوزه‌ها، طیفی از درک مفاهیم یا دانش کلی درباره جهان را شامل می‌شود .
ساموئل هیز در اثر کلاسیک خود تحت عنوان «مشارکت‌ها در روانشناسی نابینایی» سه نکته مهم را گزارش می‌دهد: اولاً، نابینایی بخودی خود به هوش کمتر نمی‌انجامد، تعدادی از کودکان نابینا که بهره هوشی آنها به مدت چند سال پایین بود به مراتب هوش آنها به سرعت افزایش یافت.
ثانیاً، نتوانسته است نکته‌ای به زیان دانش آموران نابینا به خصوص در رابطه با هوش کلامی آنها پیدا کند.
ثالثاً، ارتباطی بین آغاز ابتلا و بهره هوشی وجود ندارد.
بطور کلی اغلب پژوهشها حکایت از این دارند که افراد نابینا از لحاظ بهره هوشی اختلافات فاحشی با افراد بینا ندارند (شریفی درآمدی، ۱۳۷۶)
– توانایی مفهوم‌سازی

۲۱۰
فهرست جدول­ها
عنوان صفحه
جدول شماره ۲-۱: شاخص­ های بهزیستی اجتماعی با توجه به سطوح تحلیل منبع: کییز و شاپیرو،۲۰۰۴ ۸۶
جدول۴-۲: شاخص‌های توصیفی زیر مقیاسهای بهزیستی اجتماعی دو گروه آزمایش و گروه کنترل ۱۵۳
جدول۴-۳: شاخص‌های توصیفی نگرش‌های زیست محیطی دو گروه آزمایش و گروه کنترل ۱۵۴
جدول ۴-۴- تحلیل واریانس متغییرهای وابسته تحقیق در پیش آزمون در گروه‌ها ۱۵۶
جدول ۴-۵- نتایج فرض کرویت موچلی برای نگرش‌های زیست محیطی در گروه ها ۱۵۷

(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

جدول ۴-۶- نتایج آزمون تحلیل اندازه گیری مکرر اثرات درون آزمودنی‌ها در نگرش‌های زیست محیطی ۱۵۸
جدول ۴-۷- نتایج آزمون تحلیل اندازه گیری مکرر اثرات بین آزمودنی‌ها در نگرش زیست محیطی ۱۵۹
جدول ۴-۸- مقایسه میانگین‌های اصلاح شده نگرش زیست محیطی در دو گروه آزمایش و گروه کنترل ۱۵۹
جدول ۴-۹- نتایج آزمون تعقیبی توکی برای مقایسه میانگین­های گروه ­های آموزش وکنترل ۱۶۰
جدول ۴-۱۰- نتایج آزمون تعقیبی توکی برای مقایسه زیرمولفه­های نگرش­های زیست محیطی ۱۶۱
جدول ۴-۱۱- نتایج فرض کرویت موچلی برای رفتارشهروندی سازمانی درگروهها ۱۶۲
جدول ۴-۱۲- نتایج آزمون تحلیل اندازه گیری مکرر اثرات درون آزمودنی‌ها در رفتارشهروندی سازمانی ۱۶۳
جدول ۴-۱۳- نتایج آزمون تحلیل اندازه گیری مکرر اثرات بین آزمودنی‌ها در رفتارشهروندی ۱۶۳
جدول ۴-۱۴- مقایسه میانگین‌های اصلاح شده رفتارشهروندی سازمانی در گروه­ ها ۱۶۴
جدول ۴-۱۵- نتایج آزمون تعقیبی توکی برای مقایسه میانگین­های گروه­ ها رفتار شهروندی سازمانی ۱۶۵
جدول ۴-۱۶- نتایج آزمون تعقیبی توکی برای مقایسه زیر مولفه­های رفتار شهروندی سازمانی ۱۶۶
جدول ۴-۱۷- نتایج فرض کرویت موچلی برای بهزیستی اجتماعی در دو گروه آزمایش و گواه ۱۶۷
جدول ۴-۱۸- نتایج آزمون تحلیل اندازه گیری مکرر اثرات درون آزمودنی‌ها در بهزیستی اجتماعی ۱۶۸
جدول ۴-۱۹- نتایج آزمون تحلیل اندازه گیری مکرر اثرات بین آزمودنی‌ها در بهزیستی اجتماعی ۱۶۹
جدول ۴-۲۰- مقایسه میانگین‌های اصلاح شده بهزیستی اجتماعی در بین گروه­ ها ۱۶۹
جدول ۴-۲۱- نتایج آزمون تعقیبی توکی برای مقایسه میانگین­های گروه­ ها در بهزیستی اجتماعی ۱۷۰
جدول ۴-۲۲- نتایج آزمون تعقیبی توکی برای مقایسه زیرمولفه­های بهزیستی اجتماعی ۱۷۱
فصل اول
کلیات پژوهش
مقدمه
از زمان ظهور روانشناسی به عنوان یک علم، رویکردهای نظری مختلفی جهت توصیف^[۱]، تبیین و پیش بینی^[۲] فرایندهای روان­شناختی و رفتار انسان مطرح شد و به پیروی از این رویکردها روش­ها و فنون درمانی مختلفی جهت ارائه مداخلات مورد نیاز به ویژه در زمینه آموزش و درمان تهیه شد نگاه روان­شناسی امروزی به پدیده ­های روان­شناختی، نگاهی است چند بعدی و التقاطی. مفهوم ذهن آگاهی^[۳] و فراشناخت^[۴] به­ ویژه از نظر رویکردهای آموزشی^[۵] و درمانی مبتنی بر این مفهوم از این قاعده مستثنی نیستند (گلپور، سلیمانی، ۱۳۹۲).
به واسطه تمرین­ها و تکنیک­های مبتنی بر ذهن آگاهی فرد نسبت به فعالیت­های روزانه خود آگاهی پیدا می­ کند، به کارکرد اتوماتیک ذهن در دنیای گذشته و آینده آگاهی می­یابد و از طریق آگاهی لحظه به لحظه^[۶] از افکار، احساسات و حالت­های جسمانی بر آنها کنترل پیدا می­ کند و از ذهن روزمره و اتوماتیک متمرکز بر گذشته و آینده رها می­ شود. آموزش ذهن آگاهی مستلزم یادگیری فراشناختی واستراتژی­های رفتاری جدید برای متمرکز شدن روی توجه و جلوگیری از افکار خودکار و باعث گسترش افکار و نگرش‌های جدید وکاهش هیجانات ناخوشایند^[۷] ودرنتیجه ایجاد رفتارهای جدید است. همین که فرد در ذهن آگاهی آموزش دید، می ­تواند آن را در طی انواع فعالیت­ها به کار گیرد. ذهن آگاهی باعث می­ شود هر فعالیتی که فرد در آن درگیر است به چشم انداز وسیعی در فهم وجود خودش منجر شود و افراد را قادر می­ کند به موقعیت­ها با تفکر پاسخ دهند و تکانشی^[۸] عمل نکنند (کارجد، ۲۰۰۳) .
همچنین مفهوم دیگری که با ذهن آگاهی همپوشی^[۹] دارد فراشناخت می باشد. شناخت بخش مرکزی فردیت انسان است. در منظر روان­شناسی شناخت^[۱۰] عبارتنداز: دریافت^[۱۱]، پردازش^[۱۲]، نگهداری^[۱۳] و انتقال^[۱۴] اطلاعات، فراشناخت فعالیتی است که کنش­های مربوط به چهار عنصر یادشده را در بر می­گیرد و بر آن­ها نظارت دارد (سیف، ۱۳۸۰).
چنانکه ازتوضیحات فوق در مورد فراشناخت و ذهن آگاهی استنباط می­ شود بین دو مقوله فراشناخت و ذهن آگاهی از لحاظ نظری شباهت­های فراوانی دیده می­ شود. از جمله در مورد مفاهیمی مانند، نظارت، کنترل و ارزیابی که می­توانند در تغییر نگرش و رفتار افراد نقش مهمی داشته باشند. بنابراین می­توان انتطار داشت که افراد با آموختن ذهن آگاهی در زمینه ­های اجتماعی به خلق مثبت و بهزیستی اجتماعی بیشتری برسند. هم­چنین درموقعیت­های شغلی و شهروندی رفتارهای فرانقشی مفیدی از خود نشان دهد و با افزایش سوگیری مثبت نسبت به محیط زندگی و محرک­های محیطی، نگرش زیست محیطی مثبت­تری کسب کنند.
۱-۲-بیان مساله
در جوامع امروزی با رشد سریع تکنولوژی و افزایش پیوندهای اجتماعی ظهور مسایل و مشکلات فردی و اجتماعی مانند؛ آسیب­های فردی و اجتماعی^[۱۵]، معضلات زیست محیطی^[۱۶] و مسایل شهروندی نیز افزایش یافته است. بسیاری از مشکلات عدیده جامعه امروز، بازتاب مسائل و ناهنجاری‌های^[۱۷] فردی است که در جامعه ظهور و بروز کرده است. این ناهنجاری‌ها ریشه در ضعف تربیتی است که در اصلی‌ترین نهاد اجتماع ـ خانواده ـ وجود دارد و همزمان با رشد فرد، در همه سطوح جامعه ـ تا سطح دولت‌ها ـ حرکت می‌کند و تسری می‌یابد (سروستانی، ۱۳۸۷).
مسأله اجتماعی^[۱۸] ، عبارت از وضعیتی است که به نظر تعداد افراد جامعه؛ چه آنان که درگیر مسأله‌اند، یا افراد دیگر که مبتلابه مسأله نیستند، مایه سختی تلقی شود، هرچند امکان بهبود داشته باشد. مسأله اجتماعی، هم شامل موقعیت عینی^[۱۹] و هم تفسیر ذهنی^[۲۰] از وضعیت اجتماعی است، که جامعه را در حالت بحرانی قرار می‌دهد (گولد^[۲۱] و همکاران، ۱۳۸۴).
شناخته شدن مسائل اجتماعی از سوی مردم، بعد ذهنی مسأله اجتماعی را تشکیل می‌دهد و محدود کردن مسأله اجتماعی به آن، باعث از دست دادن آن دسته از مسائل اجتماعی می‌شود که مردم آنها را درک نمی‌کنند ولی عملا به علت اختلاف میان واقعیت اجتماعی و ارزش‌های اجتماعی^[۲۲] در یک زمینه مشخص­- بعد عینی مسأله اجتماعی- می‌توان گفت که مسأله اجتماعی وجود دارد (مرتون^[۲۳]، ۱۳۸۷). عوامل اجتماعی به عنوان مؤثرترین عناصر در بروز و پیدایش مسئله و آسیب‌های اجتماعی نقش اساسی دارند. زیرا فرد، خانواده و جامعه یک مثلث را تشکیل می­ دهند که اختلالات رفتاری در هریک از آن­ها سبب ایجاد آسیب‌ها و پیدایش مسئله بسیاری در جامعه می‌گردد (ستوده، ۱۳۸۵).
انسان در زندگی اجتماعی^[۲۴] و در تعامل با دیگران است که خود را می­شناسد و از وجود خود آگاه می­ شود. اما خودآگاهی^[۲۵] او ابعاد دیگری نیز دارد که در رابطه او با محیط­های گوناگون و پیچیده شکل میگیرد، مانند محیط روانی و فیزیولوژی، محیط طبیعی، محیط اجتماعی، محیط فرهنگی که ازآنها متاثر می­ شود. به همین علت خودآگاهی او شامل دایره­های متعددی است، مانند آگاهی از وجود خودش، آگاهی از تعلقش به گروه، قشر یا ملیت خاص، آگاهی او از این که به شهر، منطقه یا جغرافیای طبیعی خاصی تعلق دارد. اما چگونگی تعامل انسان با این محیط­های گوناگون، به مقدار زیادی، ناخودآگاهانه است و میزان و چگونگی روابط متقابل و تاثیر و تاثر انسان با این محیط­ها برای او روشن نیستند (هانت^[۲۶]، ۱۹۸۷). بنابراین، لزوم آموزش مهارت‌های شناختی، اجتماعی، محیطی در زندگی فرد مطرح می‌شود. این‌که چگونه و با چه‌ کیفیتی در جمع حضور یابد و رفتارهای گروهی‌ متناسب و مقبولی را از خود بروز دهد و آگاهی بیشتری در زمینه ­های مختلف کسب کند. سه مفهوم رفتار شهروندی سازمانی^[۲۷]، بهزیستی اجتماعی^[۲۸] و نگرش‌های زیست^[۲۹] محیطی هرکدام جنبه هایی از آگاهی انسان در محیط اجتماعی را بیان می­ کنند و می­توان گفت وجه مشترک همه آنها آگاهی یا شناخت می­باشد.
باتمان و ارگان^[۳۰] (۱۹۸۳) برای اولین بار اصطلاح رفتار شهروندی سازمانی (OCB) را وضع کردند و آن را این گونه تعریف نمودند: رفتار فردی که داوطلبانه^[۳۱] است، بطور صریح یا ضمنی توسط سیستم رسمی پاداش برانگیخته نشده­است، و کارایی سازمان را افزایش خواهد داد. هم­چنین تمایل کارکنان به انجام رفتارهایی که فراتر از الزامات رسمی نقش و جایگاه­شان می­باشد نیز به عنوان یکی از عناصر اصلی تشکیل دهنده رفتار شهروندی سازمانی شناخته شده­است در دنیای پر رقابت کنونی، سازمان­ها پیوسته در جستجوی شیوه ­های جدیدی برای حداکثر کردن عملکرد و تلاش کارکنان­شان هستند. با وجود افزایش استفاده از تکنولوژی اطلاعات، بازهم در عملکرد کارایی سازمان شکاف وجود دارد. اکنون قویاً این اعتقاد وجود دارد که عملکرد کارایی سازمان تا حدود زیادی به تلاش کارکنان که فراتر از الزامات تعریف شده، نقش می­باشد بستگی دارد.
سازمان­ها به ویژه سازمان­ها در کشورهای جهان سوم که نیازمند جهشی عمده در کارآمدی می­باشند بایستی زمینه را به گونه ­ای فراهم کنند که کارکنان و مدیران­شان با طیب خاطر تمامی تجربیات، توانایی­ها و ظرفیت­های خود را در جهت اعتلای اهداف سازمانی^[۳۲] بکار گیرند. این امر میسر نخواهد شد مگر آنکه اصول و قواعد مربوط به رفتار شهروندی سازمانی شناسایی و بسترهای لازم برای آموزش و پیاده سازی اینگونه رفتارها فراهم گردد(همان منبع).
مفهوم دیگری که به آگاهی اجتماعی فرد مربوط می­ شود، بهزیستی اجتماعی است. کییز^[۳۳] (۱۹۹۸) بهزیستی اجتماعی را به عنوان گزارش شخصی افراد از کیفیت ارتباطات آنها با دیگران تعریف می‌کند. مدل چند وجهی کییز و شاپیرو^[۳۴](۲۰۰۴) از بهزیستی‌ اجتماعی شامل پنج جنبه می‌شود که میزان کارکرد بهینه‌ افراد را در عملکرد اجتماعی آنها معلوم می‌کند. پنج عنصر یا جنبه‌ بهزیستی اجتماعی از نظر کییز، یعنی پیوستگی^[۳۵]‌، یکپارچگی^[۳۶]، پذیرش^[۳۷]، مشارکت^[۳۸] و شکوفایی^[۳۹] تا اندازه‌ای به سلامت روان مربوط هستند. از نظر او شناخت و پذیرش دیگران، عنصر پذیرش و ارزش فرد به عنوان یک شریک اجتماع‌ عنصر تشریک مساعی و سرانجام باور به تحول مثبت اجتماعی عنصر شکوفایی بهزیستی اجتماعی‌ است. این عناصر می‌توانند وحدت اجتماعی، تشریک مساعی، پیوند اجتماعی^[۴۰] و حس ظرفیت برای‌ رشد مداوم جامعه و میزان راحتی افراد را در پذیرش دیگران ارزیابی کنند و در مجموع وجود یا عدم وجود سلامت روان را مطرح می‌کنند (کییز، ۲۰۰۵).
بعد دیگری ازآگاهی که امروزه با سرعت زیاد تکنولوژی و صنعت به کنترل و نظارت مداوم نیاز دارد، نگرش‌های زیست محیطی می باشد. مفاهیمی چون شناخت نگرش ورفتار به شدت به یکدیگر مرتبط هستند. چالش­های پیش روی روان­شناسی حفاظت از محیط زیست^[۴۱] قابل توجه هستند. یکی از کمک­های اساسی روان­شناسی به نگهداری از محیط زیست را می­توان کمک به تأکید بر قابلیت ­های انسان و به کارگیری آن دانست. ما به لحاظ روان­شناختی از طرق بسیاری با دنیای زندۀ بزرگتر پیوند داریم. شاید این به شیوه­ هایی که حتی ما از آن آگاه نیستیم (از قبیل مزایای مرتبط با بهداشت روان^[۴۲] که از صرف وقت در طبیعت حاصل می­ شود یا یک حس غیرقابل نام­گذاری اما نیرومند نسبت به یک مکان)، یا به طرقی که ما کاملاً از آن آگاهیم (مانند زمانی که از یک نوع هویت محیطی برخورداریم که برای تعاملات اجتماعی ما از اهمیت قابل توجه برخوردار است)، اتفاق بیافتد (کلایتون به نقل از؛ صفاری­نیا و همکاران، ۱۳۹۰).
در حوزه رفتارهای زیست محیطی^[۴۳] بیشتر از هر موضوع دیگر در مورد نگرش زیست محیطی مطلب و پژوهش انجام شده داریم. بسیاری ازمردم به خاطر نگرش‌های خود حتی جان خود را نیز از دست می دهند. طرفدار حفظ محیط زیست و هوای پاک بودن، طرفدار بازیافت مواد^[۴۴] و کنترل جمعیت^[۴۵] بودن همه نمونه­هایی از نگرش افراد می­باشد.
همان­طور که ملاحظه می­ شود سه مفهوم رفتارشهروندی، بهزیستی اجتماعی و نگرش‌های زیست محیطی هرکدام جنبه­هایی از آگاهی انسان در محیط اجتماعی را بیان می­ کنند و می­توان گفت وجه مشترک همه آنها آگاهی یا شناخت می­باشد. برای کنترل ، تغییر و یا ایجاد هرکدام از این مفاهیم آشنایی با مهارت­ های ذهنی یا شناختی و فراشناختی امری ضروری به نظر می­رسد. در دیدگاه یادگیری شناختی، به واسطه­های شناختی در شکل­ گیری نگرش­ها تاکید شده است. در این دیدگاه ­ها به کیفیت استدلال، تفکر، نحوه پردازش اطلاعات، آموزش مهارت ­ها برای تغییر و ایجاد نگرش­ها و پردازش شناختی توجه شده است. طبق این رویکرد شیوه­ هایی چون آموزش، آگاهی دادن، تعهد، توافق و تاثیر رفتاری برای تغییر نگرش ارائه شده ­اند. بنابراین می­توان از آموزش­های مختلف برای ایجاد و تغییر رفتار شهروندی سازمانی، بهزیستی اجتماعی و نگرش‌های زیست محیطی استفاده کرد. که در این پژوهش به بررسی اثر بخشی دو روش فراشناخت و ذهن آگاهی خواهیم پرداخت. زیرا تحقیقات گذشته نشان داده­اند که این دو روش در زمینه تغییر و اصلاح شناخت­ها و یادگیری مطالب اثرات مفیدی داشته اند. همچنین هر دو روش از مولفه های مشترکی چون خود تنظیمی^[۴۶] و خودکنترلی استفاده می­ کنند. در حالی­که تفاوت­هایی در روش­ها و راهبردها با هم دارند (ولز^[۴۷]، ۲۰۰۵).
فراشناخت اصلاحی است که اولین بار توسط فلاول^[۴۸] (۱۹۷۶) به کار رفت تا دانش فرد در مورد فرایندهای شناختی و اینکه چگونه می­توان از آنها برای دستیابی به یک هدف یادگیری به طور مطلوب استفاده کرد، اشاره دارد. درسال­های اخیرتاکید زیادی برآموزش با هدف پیش­برد مهارت­ های فراشناختی^[۴۹] و ترغیب فعالیت­های فراشناختی در بین افراد شده­است. یادگیری “راهبردهای شناختی” و “فرا شناختی” را در بر می­گیرد. راهبردهای شناختی به راهبردهایی که افراد برای یادگیری به خاطرسپاری، یاد­آوری و درک مطلب از آنها استفاده می­ کنند اشاره دارد. این راهبردها هم برای تکالیف ساده و حفظ کردنی و هم برای تکالیف پیچیده­تر که به درک و فهم نیازمندند کاربرد دارد (بمبوتی^[۵۰]، ۲۰۰۸). فراشناخت یک مفهوم چند وجهی است. این مفهوم دربرگیرنده دانش (باورها)، فرایندها و راهبردهایی است که شناخت را ارزیابی، نظارت^[۵۱] یا کنترل می­ کند (موسس و بیرد^[۵۲]، ۲۰۰۲). بیشتر فعالیت­های شناختی به عوامل فراشناختی بستگی دارند که برآنها نظارت دارند و کنترل­شان می­ کنند. علاوه براین، اطلاعاتی که از نظارت فراشناخت منشعب می­شوند اغلب به صورت احساسات ذهنی تجربه می­شوند که می­توانند بر رفتار اثر بگذارند. با توجه به تعاریف می­توان دریافت که مهارت­ های فراشناختی به عنوان یک پردازشگر اطلاعات، نظم دهنده، مهار کننده و نظارت کننده سایرجنبه­های شناختی محسوب می­ شود. راهبردهای فراشناختی‌، تدابیری هستند برای نظارت بر راهبردهای شناختی و هدایت آنها راهبردهای فراشناختی عمده را می‌توان در سه دسته قرار داد:
۱- راهبردهای برنامه‌ریزی^[۵۳]‌: شامل تعیین هدف برای یادگیری و مطالعه تحلیل‌ چگونگی برخورد با موضع یادگیری و انتخاب راهبردهای یادگیری مفید است.
۲- راهبردهای کنترل و نظارت^[۵۴]‌: ارزشیابی یادگیرنده از کار خود برای آگاهی یافتن‌ از چگونگی پیشرفت خود، مانند نظارت بر توجه به هنگام خواندن یک متن، از خود سؤال پرسیدن به هنگام مطالعه.
۳- راهبردهای نظم‌دهی^[۵۵]: این راهبردها، باعث انعطاف‌پذیری در رفتار یادگیرنده‌ می‌شوند و به او کمک می‌کنند تا هر زمان که برایش ضرورت داشته­باشد، روش و سبک یادگیری خود را تغییر دهد (سیف، ۱۳۸۰). برنامه‌ریزی، نظارت و نظم‌دهی، سه مهارت اساسی هستند که به ما اجازه می‌دهند دانش فراشناختی را برای تنظیم تفکر و یادگیری به کار بریم (وولفولک^[۵۶]، ۲۰۰۱).
مجهز کردن افراد به مهارت ­ها و راهبردهای فراشناختی، آنان را قادر می­سازد با افزایش آگاهی در مورد رفتار شهروندی سازمانی، بهزیستی اجتماعی و نگرش‌های زیست محیطی و سپس کنترل ونظارت مناسب برآنها، خواسته ها و انتظارات عدیده موقعیت­ها ی سازمانی، شرایط اجتماعی و زیست محیطی را برآورده سازند.
مفهوم دیگری که به آگاهی شناختی، اجتماعی ومحیطی انسان کمک می­ کند ذهن آگاهی می باشد. ذهن آگاهی به عنوان فرایند توجه کردن به تجارب لحظه به لحظه و همچنین به عنوان ترکیب خودتنظیمی توجه با نگرش کنجکاوانه، پذیرا بودن، و پذیرش تجارب فرد توصیف شده است. همچنین چنانکه کابات زین^[۵۷] (۲۰۰۳) می گوید ذهن آگاهی به معنای توجه کردن به طریقی خاص، معطوف به هدف، در زمان حال و بدون قضاوت و پیشداوری است. از طریق تمرین ذهن آگاهی فرد می آموزد که در لحظه، از حالت ذهنی خود، آگاهی داشته و توجه خود را به شیوه ­های مختلف متمرکز کند.
منطق ذهن آگاهی، حفظ مهارت­هاست که به شخص این امکان را می دهد که به صورت هدفمند از هدایت خودکار^[۵۸] که طی فرایند نشخوار فکری عادت شده شکل می­گیرد، رها شود. بدین ترتیب توجه فرد به واقعیت در لحظه جلب می شود واحتمال بازنمایی گسترده برای حل مساله پدید می آید (خوش لهجه، ۱۳۹۰).

اما نباید این نکته از نظر دور بماند که آنچه مومن را در دم آخر و در قبر و قیامت به گقتن کلمه الله و رسالت رسول و امامت ولی الله یاری می دهد، همانا ترکیب این کلمات با قلب و جان مومن است. و الا در شداید مرگ و سختی لحظات جان دادن ممکن اس ت انسان خدا و رسول را فراموش کند. امام خمینی در این باره به صورت مشروح می‌فرمایند:
«در آن اهوال و شدائد و سکرات موت چه خواهد شد؟ و اگر سمع قلب باز نشده باشد و دل سمیع نباشد، تلقین عقاید حین موت و بعد از موت به حال او نتیجه‏اى ندارد. تلقین براى کسانى مفید است که دل آنها از عقاید حقّه با خبر است و سمع قلب آنها باز است، و در این سکرات و شدائد فى الجمله غفلتى حاصل شده باشد، این وسیله شود که ملائکه اللَّه به گوش او برسانند؛ ولى اگر انسان کر باشد و گوش عالم برزخ و قبر نداشته باشد، هر گز تلقین را نمى‏شنود و به حال او اثر نکند.»^[۸۵]
«ممکن است در وقت شدائد مرض موت و سکرات هولناک موت و اهوال و مصیبات پس از موت خداى نخواسته صورت آن بکلّى از صفحه قلب محو و نابود شود و انسان با دست خالى در پیشگاه مقدّس حق برود. مثلًا اگر کسى ذکر شریف لا الهَ الّا اللَّه، مُحَّمدٌ رَسولُ اللَّه (ص) را با سکونت قلب و اطمینان دل بگوید و قلب را به این ذکر شریف تعلیم دهد، کم کم زبان قلب گویا شود و زبان ظاهر تابع زبان قلب شود و اوّلْ قلب ذاکر گردد و پس از آن لسان‏.
و امّا اگر این ذکر شریف را بى‏سکونت قلب و طمأنینه آن و با عجله و اضطراب و اختلال حواسّ گفت، از آن در قلب اثرى حاصل نشود و از حدّ زبان و گوش حیوانى ظاهرى به باطن و سمع انسانى نرسد و حقیقت آن در باطن قلب محقّق نشود و صورت کمالیّه قلب نگردد که ممکن الزّوال نباشد.
پس، اگر اهوال و شدائدى دست دهد، خصوصاً مثل اهوال و سکرات موت و شدائد نزع روح انسانى، بکلّى آن ذکر را فراموش کند و از صفحه دلْ آن ذکر شریف محو شود، بلکه اسم حق تعالى و رسول ختمى (ص) و دین شریف اسلام و کتاب مقدّس الهى و ائمّه هدى (ع) و سایر معارف را که به قلب نرسانده فراموش کند و در وقت سؤال قبر جوابى نتواند دهد؛ تلقین را نیز به حال او فایده‏اى نباشد، زیرا که در خود از حقیقت ربوبیّت و رسالت و دیگر معارف اثرى نمى‏بیند؛ و آنچه به لقلقه لسان گفته بود و در قلب صورت نگرفته بود از خاطرش محو شود و او را نصیبى از شهادت به ربوبیّت و رسالت و دیگر معارف نخواهد بود.»^[۸۶]
۲-۲-۲-۳-۱-۱ تلقین کلمه توحید
طبق روایات مومنی که در طول زندگانی و حیات مادی اش متذکر به کلمه توحید باشد، در هنگام مرگ، زبانش وی را در گفتن کلمات همراهی می کند، و در قبر و روز حساب نیز خداوند وی را در پاسخ دادن یاری می رساند.
در حدیثی شریف از حضرت امام جعفر بن محمد صادق (علیهما السلام) نسبت به این موضوع تصرح و بر تلقین محتضر تأکید گردیده است: «هیچ کس نیست که مرگش فرا رسد و در حال احتضار باشد مگر اینکه ابلیس یکى از افراد خود را بر او موکّل کند تا به کافرشدنش دعوت کند و وى را در دینش بشک اندازد تا جان از تنش بیرون رود.
پس هر گاه بر سر شخصى از کسان خود رفتید که مرگش فرا رسیده به او شهادتین را تلقین کنید (که او بگوید: اشهد ان لا إله إلّا اللَّه و اشهد انّ محمّدا رسول اللَّه) تا هنگامى که از دنیا برود و شیطان بر او دست نیابد.^[۸۷]
در روایت دیگری از حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) ایشان بهشت را مقصد کسی می دانند که آخرین کلامش «لا إله إلا الله» باشد. ایشان در تأیید تلقین به محتضر اینگونه می‌فرمایند: «لَقِّنُوا مَوْتَاکُمْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ فَإِنَّ مَنْ کَانَ آخِرُ کَلَامِهِ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ دَخَلَ الْجَنَّهَ.»^[۸۸]
۲-۲-۲-۳-۱-۲ تلقین شهادت به ولایت ائمه
همان‌طور که قبلاً نیز ذکر نمودیم تعیین عاقبت انسان به هنگام نزع روح در گرو تجلی امر ولایت در هنگام احتضار و چگونگی مواجهه با این انوار مطهره است، ولیکن گاهی نجات مومن در آن سکرات هولناک به وسیله تلقین شهادت به ولایت ایشان میسر است. در این مورد نیز به روایتی اشاره می کنیم.
کلینی از امام جعفر بن محمد صادق (علیهما السلام) در تلقین محتضر اینگونه روایت کرده است: «فَلَقِّنْهُ (المحتضر) کَلِمَاتِ الْفَرَجِ وَ الشَّهَادَتَیْنِ وَ تُسَمِّی لَهُ الْإِقْرَارَ بِالْأَئِمَّهِ ع- وَاحِداً بَعْدَ وَاحِدٍ حَتَّى یَنْقَطِعَ عَنْهُ الْکَلَامُ.^[۸۹]
و اقرار گرفتن که در این روایت بدان اشاره‌شده است، شاید اشاره ای باشد بر انکار محتضر در آن لحظات سخت، چراکه بر طبق روایات وارده علاوه بر نفسانیات و ملکات خبیثه ای که در انسان موجود است که باعث بند آمدن زبان و عدم توجه و ایجاد فراموشی می شود، شیاطین نیز سعی در تلقین انکار توحید و ولایت و اجبار به کفر و شرک شخص می نمایند.
حضرت امام (رحمه الله علیه) متذکر می شوند که «ممکن است در آن فشارهاى سکرات که از براى غیر مؤمنین و مخلصین مى‏باشد انسان از دهشت و وحشت، على بن ابى طالب، علیه السلام، را فراموش کند. در حدیث است که یک طایفه از اهل معصیت در جهنم معذب‏اند، و اسم رسول اکرم، صلّى اللّه علیه و آله، را فراموش کنند، تا بعد از آنکه مدت عذاب سرآید و از قذرات گناه تطهیر و تخلیص شوند، اسم مبارک آن حضرت به یادشان آید به آنها القا شود، پس فریاد آنها به وا محمّدا! صلّى اللّه علیه و آله، بلند شود و مورد رحمت شوند.»^[۹۰]
۲-۲-۲-۳-۱-۳ تلقین کلمه فرج
علاوه بر شهادتین در روایات امر دیگری را هم برای تلقین محتضر مشاهده می کنیم و آن به تعبیر روایات کلمات فرج است. در کتاب مستدرک الوسایل روایتی از حضرت امیرالمؤمنین آمده است به این مضمون که بیان کلمات فرج باعث نجات و از بین رفتن ترس و هراس است: «أَنَّهُ کَانَ إِذَا رَأَى مُؤْمِناً فِی حَالِ النَّزْعِ لَقَّنَهُ کَلِمَاتِ الْفَرَجِ فَإِذَا قَالَهَا قَالَ لَا أَخَافُ عَلَیْهِ الْآن‏».^[۹۱]

( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

به کرات در کتب مختلف و روایات متعددی به این کلمات اشاره‌شده است که برای نمونه یک مورد را از کتاب شریف اصول کافی نقل می کنیم. زراره از مولایش امام جعفر بن محمد صادق (علیهما السلام) روایت می کند: «إِذَا أَدْرَکْتَ الرَّجُلَ عِنْدَ النَّزْعِ فَلَقِّنْهُ کَلِمَاتِ الْفَرَجِ- لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ الْحَلِیمُ الْکَرِیمُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ الْعَلِیُّ الْعَظِیمُ سُبْحَانَ اللَّهِ رَبِّ السَّمَاوَاتِ السَّبْعِ وَ رَبِّ الْأَرَضِینَ السَّبْعِ وَ مَا فِیهِنَّ وَ مَا بَیْنَهُنَّ وَ مَا تَحْتَهُنَّ وَ رَبِّ الْعَرْشِ الْعَظِیمِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ».^[۹۲]
با نگاهی به این کلمات شاید بتوان اینگونه بیان نمود که در این کلام اشاره به عظمت و بزرگی رب العالمین و خلقت آسمان هاو زمین و همه کائنات شده است، چه بسا به دلیل این است که چشم باطن محتضر باز شده است و عوالم و کائنات را مشاهده می کند و آنچه را که در طول زندگانی مادی اش درک نمی کرده به یکباره در مقابل او قرار گرفته است. یکی از ابتدایی ترین آثار چنین مشاهده ای خوف و هراس و بلکه در مؤمنین شدت خشیت است و البته در چنین موقعیتی گرداندن وجه دل به عظمت و جلالت پروردگار و کلمه توحید، مانع از لغزش و خطا و نفوذ القائات شیطانی به قلب است. و شاید یکی از دلایل تلقین کلمات فرج بر زبان و قلب محتضر همین باشد.
۲-۲-۲-۳-۱-۳ تلقین توبه و استغفار
بیان نمودیم که در ثانیه های آخر عمر انسان، به دلیل عدم انقطاع کامل نفس از بدن هنوز سیر استکمالی نفس ادامه دارد و در طی حرکت جوهری همچنان قوای نفس به فعلیت بدل می گردند. لذا در این لحظات احتمال و امکان تغییر سرنوشت انسان وجود دارد.
در روایتی ارزشمند از حضرت امام جعفر بن محمد صادق (علیهما السلام) با اشاره به گفتار و رفتار پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) و ملاقات ایشان با شخص محتضر، مومنین را به تلقین توبه و استغفار در هنگام احتضار اشخاص توصیه می نمایند. در این روایت آمده است که یکی از اصحاب در حال احتضار بود و در این حال حضرت ختمی مرتبت بر او وارد شدند، سپس حضرت رسول بر بالین وی استغفار را اینگونه به وی تلقین نمودند: «اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِیَ الْکَثِیرَ مِنْ مَعَاصِیکَ، وَ اقْبَلْ مِنِّی الْیَسِیرَ مِنْ طَاعَتِکَ»^[۹۳]
۲-۲-۲-۳ -۲ انتقال محتضر به جایگاه نمازش
یکی از مستحبات در ارتباط با محتضر، بردن وی به جایگاه نمازش و گرداندن پاهای وی به سوی قبله است، همان‌طور که مرحوم شیخ حر عاملی (رحمه الله علیه) در کتاب شریف وسایل الشیعه به نقل از زراره اینگونه آورده اند که حضرت جعفر بن محمد (علیهما السلام) فرمودند: « إِذَا اشْتَدَّ عَلَیْهِ النَّزْعُ فَضَعْهُ فِی مُصَلَّاهُ الَّذِی کَانَ یُصَلِّی فِیهِ أَوْ عَلَیْهِ».^[۹۴]
مکان ها فی نفسه به یکدیگر ارجحیت ندارند، مگر به واسطه صاحبانشان و کسانی که در آن ها مقیم اند و یا حوادث و رویدادهایی که در آن ها به وقوع پیوسته است. زمین مکه، زمین کربلا و دیگر مکانهای اینچنینی، تنها دلیل ارجحیتشان حضور افراد و یا وقوع اتفاقات در آن هاست، و به همین دلیل زمین مسجد که تا کنون با زمین های دیگر تفاوتی نمی کرد، بعد از خواندن صیغه وقف زمین برای مسجد، احکام خاصی بر آن مترتب می شود و منزلت و مقام خاصی می یابد.
به همین ترتیب منزلی که فرد مومن در آن زندگی می کند، به جهت حضور وی در آن ارزش می یابد. و البته جایگاهی که در آن عبادت می کرده، بر دیگر مکان های منزل تقدم دارد. گویی حضور ملائک در منزلش به واسطه قیامش در مصلی، اکنون نیز که در حال احتضار است، اگر در مصلایش حاضر شود، بمانند زمان عبادتش، باعث نزول ملائکه رحمت خواهد شد. و لازم به ذکر نیست که حضور ملائکه رحمت چه تأثیر مثبتی در کیفیت جان کندن و قبض روح او دارد.
۲-۲-۲-۳-۳ رو به قبله قرار دادن محتضر
از دیگر آداب زمان احتضار این است که اطرافیان محتضر وی را به سمت قبله بگردانند و اعضای بدن او را در حالت آرام قرار دهند تا جان دادن برای وی تسهیل شود. این مسأله در روایات بدان تأکید فراوان شده و این مسأله به عنوان عاملی برای توجه ملائلکه، ذکر شده است.
در روایتی ازحضرت امیرالمؤمنین (علیه و علی آبائه السلام) در کتاب شریف وسایل الشیعه نقل شده است که حضرت ختمی مرتبت (صلی الله علیه و آله) بر فردی که در حال احتضار بود وارد شدند و ملاحظه فرمودند که وی متوجه به سمت قبله نیست. ایشان فرمودند: «وَجِّهُوهُ إِلَى الْقِبْلَهِ» و دلیل آن را اینگونه بیان داشتند: «فَإِنَّکُمْ إِذَا فَعَلْتُمْ ذَلِکَ أَقْبَلَتْ عَلَیْهِ الْمَلَائِکَهُ وَ أَقْبَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَیْهِ بِوَجْهِهِ فَلَمْ یَزَلْ کَذَلِکَ حَتَّى یُقْبَض‏»^[۹۵]
اینگونه اشارات و توصیه ها در روایات به کرات مشاهده می شود، علاوه بر آن در قفه شیعی و اسلامی نیز این موضوع مورد توجه واقع شده، امام خمینی می‌فرمایند: بنابر احتیاط، بلکه خالى از قوت نیست، واجب است- به وجوب کفایى- مسلمانى را که در حال احتضار و جان دادن است، مرد باشد یا زن، کوچک باشد یا بزرگ، رو به قبله قرار دهند، به این ترتیب که او را به پشت خوابانده و کف دو پا و صورتش را رو به قبله نمایند، به طورى که اگر بنشیند صورتش رو به قبله باشد. و احتیاط (واجب) آن است که مادامى که از محل احتضار نقل داده نشده به همان کیفیت رو به قبله باشد.^[۹۶]
این مسأله نشان می دهد که علاوه بر اهمیت مکان شخص،^[۹۷] جهت توجه بدن او نیز مورد اهمیت است. شاید بتوان اینگونه عنوان داشت که قبله، علاوه بر این ظاهر چهار دیوار و سنگ و گل که مربوط به دنیا و عالم شهادت است و محل طواف و توجه مومنین می باشد، یک وجه و حقیقتی فراتر از این ظاهر دارد، و آن همان معنای اعلایی است که در عوالم مجردات تجلی دهنده قبله، به صورت این مصداق مادی است. همان «بیت المعمور» که در قرآن کریم نیز بدان اشاره‌شده است.
علامه طباطبایی ذیل آیه «وَ الْبَیْتِ الْمَعْمُور»^[۹۸] متذکر می شوند که «بیت معمور» خانه‏اى است در آسمان، برابر کعبه که محل زیارت ملائکه است.^[۹۹] این مسأله در روایات رسیده از ائمه هدی نیز آمده است.^[۱۰۰] صدرالمتألهین این مسأله را در کتاب ارزشمند شرح اصول کافی متذکر می شود و می فرماید که عرش به مثابه مغز است برای این پوسته که همان کعبه است و فلسفه طواف و عبادت کعبه، طواف ملائکه الهی است، حول عرش. ایشان می فرماید به محازات آنچه در عالم پایین وجود دارد، مصداقی در عوالم بالاتر موجود است. «فانه سبحانه خلق العوالم متوافقه متحاذیه، السافل منها قشر و حکایه للعالی و العالی لب و روح للسافل، فالکعبه تحاذی بیت المعمور المشهور»^[۱۰۱]
بر این اساس چه بسا بتوان نتیجه گرفت که هر آنچه در عالم بالا در مقام بیت المعمور واقع می شود، در تنزل عوالم و به محازات آن در قبال کعبه، صدق می کند. و هنگامی که فرد در زاویه قبله، رو به سوی کعبه می کند، در حقیقت رو به روح و لب آن در عوالم بالا نموده است. و در نتیجه در محاذات عوالم، در مدار طواف ملائکه الله قرار می گیرد، و همان‌طور که در حدیث مذکور بیان شد، به نظر می رسد این توجه و التفاط به قلبه و در محازات آن به بیت المعمور و عرش، علت توجه ملائکه رحمت به فرد است.
۲-۲-۲-۳- ۴ خواندن سوره صافات و یس
از آنجا که قرآن دارای آثار جسمی و روحی فراوانی در شنونده خویش است و نمی‌توان این آثار منحصر در امور محدودی نمود. بر اساس روایات موجود می‌توان اینگونه نتیجه گرفت که یکی از آثار وضعی خواندن سوره های صافات و یس برای محتضر، راحتی جان دادن و نزول رحمت است.
ذیل آیات ابتدایی سوره مبارکه صافات در تفسیر نورالثقلین به روایتی در همین ارتباط اشاره‌شده است.^[۱۰۲] شیخ کلینی این روایت را اینگونه نقل می فرماید: «إقْرَأْ عِنْدَ رَأْسِ أَخِیکَ- وَ الصَّافَّاتِ صَفًّا حَتَّى تَسْتَتِمَّهَا… فَقَالَ یَا بُنَیَّ لَمْ یُقْرَأْ عِندَ مَکْرُوبٍ مِنْ مَوْتٍ قَطُّ إِلَّا عَجَّلَ اللَّهُ رَاحَتَهُ.»^[۱۰۳] حضرت امام (رحمه الله علیه) نیز در تحریر الوسیله این مطلب را بیان می کنند: « براى آن ‏که (محتضر) زودتر راحت شود، سوره یس و صافات نزد او خوانده شود.»^[۱۰۴]
۲-۲-۲-۳-۵ کراهت حضور جنب و حائض بر بالین محتضر
از دیگر موارد مورد توجه در آداب زمان احتضار، عدم حضور جنب و حائض، در کنار بالین محتضر است. در روایات به این مسأله تأکید فراوان شده است. همان‌طور که در روایتی در مستدرک می خوانیم: «لَا یَجُوزُ أَنْ تَحْضُرَ الْحَائِضُ وَ الْجُنُبُ عِنْدَ التَّلْقِینِ لِأَنَّ الْمَلَائِکَهَ تَتَأَذَّى بِهِمَا… فَإِنْ حَضَرَاهُ عِنْدَ التَّلْقِینِ وَ لَمْ یَجِدَا مِنْ ذَلِکَ بُدّاً فَلْیَخْرُجَا إِذَا قَرُبَ خُرُوجُ نَفْسِه‏»^[۱۰۵]. این مسأله در رساله عملیه حضرت امام (رحمه الله علیه) نیز مورد توجه واقع شده است: «… همچنین حاضر شدن جنب و حائض نزد او (محتضر) در حال جان دادن مکروه است».^[۱۰۶]
چه بسا شاید وجه این امر، همان اهمیت همنشین باشد، که در شریعت اسلام هم بسیار مورد اهتمام واقع شده است، وجود انسان های پاک و همنشینی با ایشان موجب ریزش نعمات و رحمت الهی می شود و بالعکس همنشینی با افراد ناپاک، سبب محرومیت ها و دوری از رحمت خواهد شد. همچنان که در روایات زیادی به اهمیت این موضوع اشاره‌شده است.
این مسأله برای فرد محتضر، که در آخرین لحظات سیر تکاملی خویش است و لحظه، لحظه آن برایش سرنوشت ساز و تعیین کننده است، از اهمیت و ارزش دو چندان و بلکه صد چندان برخوردار می شود. لزوم تطهیر مکان و اطرافیان محتضر چه بسا بر اساس روایات مشابه، همان عدم مانعیت از حضور و نزول ملائکه رحمت الهی باشد.
۲-۲-۳ آگاهی محتضر نسبت به حال خود و عوالم پس از مرگ
از ویژگی های ذاتی ماده، عدم حضور است و این امر سبب می شود انسان در طول حیات مادی، توجه اش به امور مادی معطوف باشد، علاوه بر آنکه صرف حضور در دنیا فی نفسه، به معنی قرار گرفتن در پس حجب و ظلمت هاست. این امر خود به تنهایی عامل عدم التفاط و توجه به عوالم مجردات و ماوراء طبیعت است.
در هنگامه احتضار آنچه رخ می دهد منحصر در چهارچوب مادی نیست. به همین سبب مشاهدات محتضر نیز، فقط شامل امور موجود در عالم شهادت نمی شود. انسان در طول مدت نزع روح علاوه بر آنچه همیشه می دیده است، با باز شدن دریچه های عوالم دیگر، در همان حالی که هنوز جسمش جان دارد، فرشتگان، شیاطین و انوار مجرده را نیز ادراک می کند.
در کتاب شریف فروع کافی در باب مشاهدات فرد محتضر نقلی آمده است که راوى گوید: «به امام صادق علیه السّلام عرض کردم: خداوند کار شما را اصلاح نماید! آیا کسى که لقاى خداى را دوست بدارد، خداوند نیز دیدار او را دوست مى‌دارد؟ و کسى که لقاى خداى را دوست نمى‌دارد، آیا خداوند نیز دیدار او را دوست نمى‌دارد؟ فرمود: آرى، چنین است. گفتم: به خدا سوگند! ما مرگ را مکروه مى‌داریم و آن را دوست نمى‌داریم.
فرمود: این‌طور نیست که گمان مى‌کنى، دوست داشتن، فقط به وقت احتضار است. هرگاه شخص آن‌چه را دوست دارد ببیند، چیزى نزد او محبوب‌تر از این نیست که به پیش او رود، و خداى تعالى ملاقات او را دوست مى‌دارد، و او نیز دیدار خدا را دوست مى‌دارد، و هرگاه ببیند آن‌چه را که خوش ندارد، چیزى براى او بدتر از لقاى خدا نیست، و خداوند نیز دیدار او را دوست نمى‌دارد.»^[۱۰۷]

مبانی منطقی برمبنای شکلی نظریه ها تکیه دارند.برای مبانی منطقی نقاط مرجع استراتژیک، سه دسته بندی معروف و رایج ارائه شده است که عبارتند از:

( اینجا فقط تکه ای از متن پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

• دسته بندی اسکات (۱۹۸۱)

وی سه دیدگاه درباره الگوهای نظری سازمان ها مطرح می‌کند که عبارتند از‌: دیدگاه عقلایی^[۲۴۶]، دیدگاه طبیعی^[۲۴۷]، دیدگاه سیستم‌های باز^[۲۴۸]. سپس سه دیدگاه مذکور را در یکدیگر تلفیق می‌کند و یک چارچوب جامع برای دسته‌بندی نظریه‌های سازمان و مدیریت ارائه می‌کند. ‌دو نقطه مرجعی که وی معرفی می‌کند عبارتند از: نوع سازمان(عقلایی / طبیعی) و نوع سیستم(باز / بسته). بنابراین اسکات از دو‌ بعد متفاوت سازمان را تشریح کرده است: بعد اول نوع سیستم سازمان(عقلایی و طبیعی) و بعد دوم میزان تعامل با محیط یا نوع سیستم(باز و بسته).
۹نمودار۲-۶: الگوهای نظریه های غالب و سرآمدان نظریه پردازان در چهار دوره زمانی براساس دیدگاه اسکات(اسکات،۱۳۸۰ : ۱۴۴)

• چهار پارادایم نظریه های اجتماعی بارل و مورگان

همانگونه که پیش از این عنوان شداز دیدگاه بارل و مورگان بر پایه نوع و نگرش ذهنی/عینی و بعد تغییرات بنیادی/تدریجی، چهار پارادایم انسان گرایی بنیادی، ساختارگرایی بنیادی، تفسیری و کارکردگرا حاصل می شود که در جدول(۱۲-۲) ارائه شده است.
۱۳جدول ۲-۱۲ : چهار پارادایم برای تحلیل نظریه های اجتماعی و مکاتب انسانی(بارل و مورگان، ۱۳۸۴ )

• الگوی اثربخشی و مجموعه ی ارزش های هال

ریچارد هال (۲۰۰۱) بیان می‌کند که دانشمندان، نظریه پردازان و کارشناسانی که بر روی سازمان تحقیق و بررسی کرده اند، آگاهانه یا ناآگاهانه، کار خود را با موضوع اثربخشی آن آغاز نموده اند.
در زمان کنونی مدارک و شواهد زیاد در دست است و بیشتر تحلیلگران سازمانی متوجه شده‌اند که پدیده اثر بخشی دارای ابعاد گوناگونی است. برای مثال کمپبل و همکاران (۱۹۷۴) توانستند در تحقیقی که در این زمینه انجام دادند به ۳۰ شاخص یا معیار برای اندازه گیری اثر بخشی اشاره کنند.
در نتیجه کار آنها بازاریابی از دیدگاه اداری- فنی است که موضوع تحقیق بسیاری از کسانی است که درباره سازمان ها تحقیق و بررسی کرده اند. آنان همواره در صدد یافتن راه هایی برای تعدیل سازمان خود هستند، تا بتوانند بدان وسیله اثر بخشی را افزایش دهند. در واقع ره آوردهای ساختار و فرایندها (مثل تصمیم‌گیری، رهبری و دست یازیدن به محیط) به گونه‌ای طرح‌ریزی شده‌اند که بتوانند اثر‌بخشی سازمان را افزایش دهند مفهوم “‌اثربخش” بدون سازمان یک مفهوم نسبی است به عبارت دیگر این که بگوییم یک سازمان اثر بخش است (یا اثر بخش نیست) بستگی دارد به توجه سازمان و ارزش‌های حاکم بر سازمان درباره هدفها، چارچوب سازمانی، ابواب جمعی (یعنی کسانی که سازمان بر آنها اثر می گذارد) و عوامل محیطی.
هال نشان می دهد، هدفها، چارچوب زمانی، ابواب جمعی و عوامل محیطی سازمان متفاوت، گوناگون و ضد و نقیض‌اند. اینها واقعیت هایی هستند که در مورد همه سازمان ها وجود دارند. به هنگام قضاوت و عمل باید بر این اساس اقدام کرد وجود این عوامل ضد و نقیض باعث می‌شود تا چنین نتیجه بگیریم که هیچ سازمانی اثر بخش نیست، بلکه اثر بخشی بودن سازمان (یا اثر بخش نبودن آن) به میزانی بستگی دارد که ابواب جمعی، هدفها، عوامل محدود کننده و چارچوب زمانی مدنظر است. هال برای این که بتواند نشان دهد که هر یک از سازمان‌ها از چه الگو یا الگوهای اثر بخشی استفاده می کنند از دو نقطه مرجع استفاده نموده است: (۱) کانون توجه سازمان به محیط داخلی یا خارجی و (۲)میزان کنترل شدید یا کم. وی با بررسی الگوهای اثر بخشی مختلف و با بهره گرفتن از دو بعد مرجع مذکور چهار الگوی اثربخشی را عنوان می‌کنند. هر یک از این الگوها نشان دهنده تاکید و توجه خاص مدیریت به سازمان است (البته با توجه پیچیدگی ارزش اصلی مورد نظر).این دو بعد در جدول زیر آورده شده است.
۱۰نمودار۲-۷:الگوی اثربخشی و مجموعه ای از ارزش ها از دیدگاه ریچارد اچ. هال
خارج میزان توجه داخل

الگوی مبتنی بر سیستمهای باز
هدف: رشد، جذب منابع
وسیله: انعطاف پذیری، در حال آماده باش به سربردن

کم
کنترل
شدید
الگوی مبتنی بر روابط انسانی
هدف: توسعه نیروی انسانی
وسیله: حفظ روحیه و انگیزه

الگوی مبتنی برهدفهای بخردانه
هدف: بهره وری، کارآیی،
وسیله: برنامه ریزی

الگوی مبتنی بر فرآیندهای درونی
هدف: ثبات، حفظ تعادل
وسیله: مدیریت اطلاعات، ارتباطات

نتایج کمّی
جمع آوری داده ای کمّی
برداشت
کیفی کمی
۱۸نمودار ۳-۱٫ مراحل روش تلفیقی اکتشافی منبع: کرسول و پلانوکلارک، ۲۰۰۷: ۱۱۱

• • 1. 1. استراتژی پژوهش در فاز اول(کیفی)

با توجه به تعریفی که از ارزیابی عملکرد در فصل دوم ارائه شد، در ادبیات مدیریت استراتژیک، تعریف و تفکیک دقیقی از آن ارائه نشده و در متون موجود مدیریت استراتژیک پدیده ای نسبتا مبهم و ناشناخته بوده و متغیرهای مهم در آن باید شناسایی و کشف شود و لازم است برای تحقیق بیشتر، فرضیاتی ارائه شود. لذا با توجه به هدف این تحقیق که همانا ارائه الگو یا استراتژی ارزیابی عملکرد برای سازمان های نظارتی کشور است، با انجام بررسی های اولیه تصمیم بر آن شد تا از روش تئوری بنیادی(نظریه برخاسته از زمینه، تئوری زمینه دار ، نظریه مبنایی، گراندد تئوری) برای ارائه نظریه ای در سطح متوسط اقدام گردد.
(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت nefo.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

اولین بار، گلیزر^[۲۵۷] و اشتراوس^[۲۵۸](۱۹۶۷) روش تئوری بنیادی را توسعه دادند. آنها در کتاب کشف نظریه‌ی بنیادی، نظریه‌ی بنیادی را یک روش تحقیق معرفی کردند. ریشه‌های نظریه‌ی بنیادی به مکتب کنش متقابل نمادین می رسد. تئوری بنیادی ریشه در مکتب تفسیری تعامل‌گرایی سمبولیک^[۲۵۹]دارد. داده‌های این روش، باید از محیط طبیعی و واقعی و از روش‌های متفاوت جمع‌ آوری گردد. تعامل نمادین از انسان‌ها و واقعیات جاری بین آن‌ها در تعاملات نمادهای اطراف منشاء می‌گیرد. معانی واژگان، گفتار، پوشاک، صنایع دستی و همه‌ی تعاملات جاری بین انسان‌ها، زبان‌های ارتباط بین افراد هستند. تعامل نمادین، مشارکت‌کنندگان را آفرینندگان نمادهایی می‌داند که در تعاملی جاودانه‌اند. هدف تئوری بنیادی کشف این نمادها، الگوها، فرآیندها و چگونگی تعامل بین آن‌هاست(کات کلیف^[۲۶۰]، ۲۰۰۰؛۱۴۷۷).
نیومن معتقد است که «نظریه‌ی بنیادی مجموعه‌ای از شیوه‌ها برای توسعه دادن نظریه‌ای استقرایی در مورد یک پدیده است»(نیومن، ۱۹۹۷: ۲۳۴). استراوس و کوربین نظریه‌ی بنیادی را چنین معرفی می‌کنند: نظریه‌ی بنیادی که منشأ استقرایی دارد، از مطالعه‌ی پدیده‌ی روزمره‌ی زندگی ناشی می‌شود. روش نظریه‌ی بنیادی، از مجموعه‌ی منظمی از شیوه‌ها برای توسعه دادن نظریه در مورد یک پدیده استفاده می‌کند و بر مبنای یافته های تحقیق فرمولی نظری از واقعیت را می سازد(اشتراوس و کوربین، ۱۹۹۰: ۲۴). در این روش، نظریه به دنبال کنش بین داده‌ها و تحلیل به وجود می‌آید(گلیرز و اشتراوس، ۱۹۶۷؛ اشتراوس و کوربین، ۱۹۹۰؛ گلیزر، ۱۹۷۸؛ اشتراوس، ۱۹۸۷؛ چارمز،‌۱۹۸۳). گلیزر به نقش توسعه‌ی نظریه و اهمیت آن در حساس کردن محقق در برابر معنی مفهومی به دست آمده از مفاهیم و طبقه‌بندی‌ها تأکید دارد (گلیزر، ۱۹۷۸).
«نظریه‌ی بنیادی معمولاً، بر سطح خرد (نه کلان) متمرکز است و بر تفسیر مداوم، بین تحلیل داده‌ها تأکید دارد» (اشتراوس و کوربین، ۱۹۹۴: ۲۷۳)؛ زیرا هدف، استخراج نظریه‌ای بر مبنای داده‌های جمع‌ آوری شده است. حاصل تئوری بنیادی، نظریه‌ای است که از نظر وسعت در طبقه‌بندی نظریه‌های میانی قرار می‌گیرد و از نظر نوع، یک نظریه‌ی اسمی^[۲۶۱] یا مبتنی بر داده‌ها^[۲۶۲]ست و بنابراین می‌تواند فاصله تئوری و عمل^[۲۶۳] را کاهش دهد(بیکر، وست و نورگر، ۱۹۹۲؛ استرابرت و کارپنتر، ۲۰۰۳؛ شلدون، ۱۹۹۸). گلیزر معتقد است، گرچه در هر حال تئوری بنیادی، نظریه است و نه واقعیت، و این روش تنها می‌تواند ماهیت انتزاعی داده‌ها را به ماهیت مفهومی دانش موجود نزدیک نماید. بدین ترتیب تئوری می‌تواند مبین واقعیت باشد. (گلیزر،۲۰۰۳؛۱).
این فرایند دربرگیرنده‌ی یک طرح هدایت شده به وسیله‌ی داده است (نمونه‌گیری نظری) و هدف اصلی، ایجاد مفاهیم نظری از داده و جست‌وجوی مفاهیم محوری^[۲۶۴]‌(اشتراوس، ۱۹۸۷) یا آن چیزی است که گلیرز آن را فرایند اجتماعی اصلی یا فرایند روان‌شناختی اجتماعی اصلی^[۲۶۵] می‌نامد(گلیرز، ۱۹۸۷).

• • 1. 1. مراحل روش‌شناسی نظریه‌ی بنیادی

با ملاحظه نکات فوق، در ساختن نظریه بنیادی، پنج مرحله تحلیلی کلی(نه به معنی دقیق آن متوالی) می‌توان تشخیص داد. این مراحل عبارتند از طراحی تحقیق، جمع‌ آوری اطلاعات، مرتب کردن داده‌ها، تحلیل داده‌ها و مقایسه ادبیات. البته هر یک از این مراحل را می‌توان به فعالیت‌های جزئی‌تری تقسیم کرد. تقسیم‌بندی ارائه شده صرفاً‌ جنبه توضیحی دارد. جدول ۳-۱ شرحی از این مراحل و فعالیت‌های مربوط به هر مرحله می‌دهد.
چنان‌که مراحل ذکر شده در جدول نشان می‌دهد، جمع‌ آوری و تحلیل داده ها و نظریه حاصل از تحقیق، در رابطه متقابلی با یکدیگر قرار دارند. شروع تحقیق با نظریه‌پردازی و سپس اثبات آن نیست، بلکه تحقیق با انتخاب حوزه‌ای برای مطالعه شروع می‌شود و سپس آن‌‌چه به آن حوزه مربوط است، در جریان تحقیق، امکان ظاهر شدن پیدا می‌کند. ذیلاً فعالیت‌های انجام شده در مراحل اصلی تحقیق کیفی را به اختصار به بحث می‌گذاریم.
۱۷جدول ۳-۱٫ فرایند ساختن نظریه بنیادی

مرحله
فعالیت

1. 1. طرح تحقیق

تعریف مسئله تحقیق
تعریف سازه‌های ساخته شده قبلی
نمونه‌گیری نظری در برابر نمونه‌گیری تصادفی