اصوات شعر وجود دارد.
وزن به شعر نظم و هماهنگی خاصی می بخشد و باعث می شود خواننده از شعر لذت ببرد « هر چه این تناسب بیشتر باشد وزن دلپذیرتر است و بیشتر احساس می شود» (شفیعی کدکنی، ۱۳۷۶: ۴۰).مهم ترین عاملی که شعر و موسیقی را به هم پیوند می دهد، ریتم یا وزن است.
هجاهای کوتاه و بلندی که به طور متوالی در کلام به کار می رود، باعث ایجاد موسیقی گوشنوازی در شعر می شود و وزن آن را ایجاد می کند. وزن از ارکان موسیقی شعر است و یکی از مهم ترین راه های دست یابی به زیبایی اثر شاعر تحلیل وزن شعر اوست (حسینی، ۱۳۷۱: ۵). وزن تا به آن اندازه در زیبایی و تاثیر بخشی شعر نقش دارد که دکتر شفیعی آن را پس از عاطفه از مهم ترین و موثرترین نیروها در شعر محسوب می کند. سخن منثور هر قدر مخیل باشد، زمانی بر روح ها تاثیر می گذارد و زبان دل و احساسات می شود که با وزن همراه باشد (وحیدیان کامیار، ۱۳۶۹: ۵).
وزن در زبان فارسی به سه دسته تقسیم می شود: وزن عروضی(از لحاظ کوتاهی و بلندی هجاها)، نیمایی (آزاد) و سپید (شاملویی). وزن زبان فارسی از نوع اوزان کمی است؛ یعنی بر اساس کوتاهی و بلندی هجاهاست. اگر چه زبان عربی نیز دارای وزن کمی است، ولی هر زبانی وزن خاص خود را می طلبد و نمی توان آن را به دیگری تعمیم داد. «وزن ظرف اندیشه شاعر است، ظرفی که (از صفای می و لطافت جام/ به هم آمیخته است جام و مدام…) از مظروف بازش نمی توان شناخت» (خرمشاهی، ۱۳۷۳ :۵۵۰).
هر چند عنصر اصلی موسیقی شعر را صدا تشکیل می دهد، ولی روح آن وزن است و با دمیدن به واژه ها نقش تعیین کنندهای در انگیختن خیال که برجسته ترین شاخصه شعر است ایفا می کند (البرز، ۱۳۸۱: ۱۷۴). «وزن در حقیقت موسیقی متن شعر است و اگر با مضمون ناهماهنگ باشد این دوگانگی به شعر لطمه می زند و اثر نامطلوبی در گوش شنونده می گذارد» (وحیدیان کامیار،۱۳۷۰: ۱۲۰)، بنابراین وزن و محتوای شعر باید با یکدیگر همسویی و هم خوانی داشته باشند.

( اینجا فقط تکه ای از متن فایل پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

۲-۲- تاثیر وزن بر شعر
۱-از عوامل تخییل: «وزن از اسباب تخییل است و هرموزونی بوجهی از وجوه مخیل باشد» (خواجه نصیر الدین طوسی، ۱۳۶۹: ۲۲).
۲- «به کلمات خاص هر شعر تاکید می بخشد و امتیازی از نظر کشش کلمات ایجاد می کند» (شفیعی کدکنی،۱۳۷۶:۴۹).
۳- لذت موسیقایی: اولین تاثیر شعر در خواننده از لحاظ موسیقایی است. لذتی که از خواندن یک شعر و کلام موزون در خواننده، ایجاد می شود و تاثیری که در دل و ذهن او ایجاد می کند با خواندن یک متن بدون وزن یا نثر، این اتفاق نمی افتد.
۴- تاثیر در نفوس: شعر وسیله بیان احوال و اندیشه درونی شاعر است و وزن این امکان را برای شاعر فراهم می کند تا شادی و غم درونی خود را با بهره گرفتن از وزن مناسب طوری بیان کند که در خواننده تاثیر گذار باشد.
۵- تحرک و پویایی شعر: با تکرار منظم و توالی هجاها و ارکان شعری حرکت و پویایی در شعر ایجاد می شود و آن را از حالت رکود و ایستایی خارج می کند.
۲-۳- اوزان به کار رفته در اشعار اوحدی
تاثیر وزن در شعر قبل از محتوا است. خواننده اولین تاثیر را از لحاظ حالات شادی یا غم از وزن یک
شعر دریافت میکند و همچنین لذت موسیقایی یک شعر نیز به وسیله وزن به خواننده منتقل می شود. اوحدی در اشعار خود به وزن و موسیقی بیرونی توجه داشته است، موسیقی بیرونی در دیوان وی چشمگیر و از تنوع خاصی برخوردار است.
وی به عنوان شاعری توانا و آشنا به شعر و موسیقی، در دیوان خود از اوزان مطبوع و پرکاربرد از جمله بحر رمل، هزج، مضارع و رجز بهره برده است و گاهی نیز از اوزان نادر و کم کاربرد مانند: متدارک، کامل، مقتضب، قریب و طویل که کمتر مورد استعمال شاعران دیگر بوده، استفاده کرده است و با بهره گیری از طبع توانای خود اشعاری سروده و مهارت و استعداد خود را در شاعری نمایان کرده است.
اوزان به کار رفته در دیوان وی هم از نوع جویباری و ملایم و نشانگر روح آرام وطبع لطیف شاعرانه وی است، مانند: (مفعول فاعلات مفاعیل فاعلن)، (فاعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلن) و هم از نوع تند و خیزابی و نشانگر شور و هیجان و مستی درونی شاعر است، مانند: (مفتعلن فاعلن مفتعلن فاعلن)، (مفتعلن، مفتعلن، مفتعلن، مفتعلن).
اوزان خیزابی:
«اوزان تند و محرکی هستند که اغلب، نظام ایقاعی افاعیل عروضی در آن ها، به گونه ای است که در مقاطع خاصی نوعی نیاز به تکرار را در ذهن شنونده ایجاد می کند و غالبا از رکن های سالم و مزاحفی تشکیل شده که حالت «ترجیع» و « دور» در آن ها محسوس است» (همان: ۳۹۳).
مثال:
آن کــه رخ عـاشقـان خـاک کـف پـای اوسـت بـا رخ او جـان مـا، در دل مـا جـای اوسـت
(ص۱۱۵،ب۵)
اوزان جویباری:
« اوزان جویباری، از ترکیب نظام ایقاعی خاصی حاصل می شود که با همه زلالی و زیبایی و مطبوع بودن، شوق به تکرار در ساختمان آن ها احساس نمی شود و ساختار عروضی افاعیل نیز در آن ها به گونهای است که رکن های عروضی در آن عیناً تکرار نمی شوند»( همان: ۳۹۵).
مثال:
هـر کـه در حلقـه زلف تو گرفتار بماند همچو من سوخته و خسته دل و زار بماند
(ص۱۸۱،ب۶)
اوزان دیوان وی همه دلنشین و نشان ذوق خوش شاعر است، ولی آنچه بیشتر سبب زیبایی و خیال انگیزی اشعار وی شده است، استفاده از اوزان دوری و اوزان پرتحرک و پویا و خیزابی است که با تکرار منظم و ریتم تند و شاد خود روح نشاط و سرزندگی به اشعار وی بخشیده و باعث التذاذ درونی در خواننده می شود:
دل به کسی سپردهام کو همه قصد جان کند کام کسی روا نکرد، اشک بسی روان کند
(ص۱۸۹،ب۱۶)
وزن این بیت (مفتعلن مفاعلن مفتعلن مفاعلن)، بحر رجز مثمن مطوی مخبون است که از اوزان شاد و خیزابی است و با تکرار منظم و ریتم دلنشین خود، خواننده را با شعر همسو می کند و باعث دلنشینی شعر و تاثیر آن در دل و جان وی می شود.
تـا رسـم جگرخـواری پیش تـو روا باشد عشـاق تو را مشکـل کـاری به نوا باشد
(ص۱۵۹،ب۱)
وزن این بیت (مفعول مفاعیلن مفعول مفاعیلن)، بحر هزج مثمن اخرب و از اوزان دوری است که وزنی پر تحرک و پویاست و شعر را موسیقاییتر و خیال انگیزتر می کند.
از ۴۳ وزن به کار رفته در دیوان اوحدی، اوزان جویباری و ملایم چشمگیرتراست و حدود ۷۲ درصد از اشعار وی را در برمی گیرد، از جمله ( فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلن) (مفعول مفاعیل مفاعیل فعولن)، (مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلن) و …
مستـان خـواب را خبـری از وصـال نیست دل مرده را سماع نباشد چو حال نیست
دینـت خدای داد و زبان داد و عقـل نیست یاد خـدای کن به زبـانی که لال نیست
(ص۱۰،بب۱و۲)
وزن این شعر (مفعول فاعلات مفاعیل فاعلن) وبحر آن مضارع اخرب مکفوف محذوف است و جزو اوزان جویباری و ملایم است که دور یا ترجیع در آن وجود ندارد و به نوعی با روح آرام شاعر عجین است و با همه روانی و دلنشینی خود در جان خواننده اثر می کند.
همانطوری که اشاره شد، اوحدی به عنوان شاعری توانا و آشنا به موسیقی در دیوان خود از ۴۳ وزن متنوع سود برده و اشعار زیبایی را در این اوزان خلق کرده است که مفعول فاعلات مفاعیل فاعلن(مضارع مثمن اخرب مکفوف محذوف) اولین و پرکاربردترین وزن و پس از آن، فاعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلن(رمل مثمن محذوف) دومین وزن پرکاربرد و مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلن سومین وزن پرکاربرد اشعار وی می باشد. از میان اوزان به کار رفته در دیوان وی اوزان جویباری بیشتر مورد توجه شاعر بوده و بسیاری از اشعارش را در این اوزان سروده است.
(۲-۱) جدول اوزان کاربردی در دیوان اوحدی:

اوزان

قصاید

ترکیبات

ترجیعات

مربع