آموزه های تربیتی

همان گونه که پروردگار عالمیان نسبت به همه مخلوقات خود مهربان است: «وَ بِکَلِمَاتِکَ الَّتِی تَفَضَّلْتَ بِهَا عَلَى أَهْلِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ أَهْلِ الدُّنْیَا وَ أَهْلِ الْآخِرَهِ وَ بِرَحْمَتِکَ الَّتِی مَنَنْتَ بِهَا عَلَى جَمِیعِ خَلْقِک، (از تو می خواهم) به حقّ مقام کلمه کامل و کلماتت که به واسطه آن بر اهل آسمان و زمین و دنیا و آخرت احسان نمودی و به حقّ بخششت که به واسطه آن بر تمامی مخلوقاتت منّت نهادی» (دعای سمات، ص ۱۱۸)، انسان‌ها نیز باید موجودات هستی و به نحو احسن، همنوعان خود را دوست داشته باشند و نسبت به آن ها مرحمت بورزند. در حدیث می خوانیم: «قال رسول اللَّه صلّی اللَّه علیه و آله‏: الخلق عیال اللَّه فاحبّ الخلق الى اللَّه من نفع عیال اللَّه و ادخل علی اهل بیت سرورا ، رسول اکرم (ص) فرموده است: مخلوق خداوند عموما عیالات خدا هستند و محبوبترین فرد نزد پروردگار کسی است که به عیالات خدا نفعی برساند و خانواده‏ای را شاد نماید» (فلسفی، ۱۳۶۸، ص ۴۲). پس باید نسبت به عیال الله^[۲۱] زیبا رفتار نمود و حقوق آن ها را به هیچ وجه تضییع ننمود. خوشبختی و سعادت آن ها را از آنِ خود دانست؛ همانند پیامبر صلوات الله علیه که نسبت به هدایت مردم مشتاق و با مؤمنین رؤف و مهربان بود: « لَقَدْ جاءَکُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِکُمْ عَزیزٌ عَلَیْهِ ما عَنِتُّمْ حَریصٌ عَلَیْکُمْ بِالْمُؤْمِنینَ رَؤُفٌ رَحیمٌ، همانا پیامبری از جنس خودتان به رسالت به سوی شما آمده است که تباهی و زیان شما بر او دشوار است و سخت به شما علاقه دارد و با مؤمنان رئوف و مهربان است» (توبه: ۱۲۸). رحمت در خداوند اعطا و افاضه است و در انسان رأفت و رقّت قلب. پس انسان ها باید علاوه بر رأفت و رقّت قلب و «تأثر خاطر در برابر حاجت مردمان (که) ضعیف ترین مراتب رحمت است و از کمالات نفسانیه می‌باشد» (حسینی همدانی، ۱۴۰۴ق، ص ۱۱)، به بندگان خدا خیررسانی و بخشش نمایند؛ چه مادی و چه معنوی از ایشان دستگیری نموده و دل آن­ها را خوشحال کنند. در روایات داریم که گاهی حتّی رحم نکردن به یک حیوان باعث دوزخی شدن شخص و بالعکس عطوفت به سگی مایه عاقبت به خیر شدن فرد گردیده است. کمره ای (۱۳۶۵) از رسول خدا صلوات الله علیه نقل می‌کند که: «دیدم در دوزخ کشنده آن گربه را که رفت و آمدش آن زن را گاز می گرفت، که او را بسته و خوراکش نمی دارد و رهایش نمی­کرد، و به بهشت رفتم و در آن کسی را دیدم که سگی را سیراب کرده بود» (ص ۲۲۷)؛ و حال چه رسد به انسان ها؛ والله اعلم!

علاوه بر رحمت عامه ای که باید نسبت به همه مخلوقات خدا داشت، باید به انسان های مؤمن رحمت مضاعفی اعمال نمود. این نکته باعث می شود که یک «تقویت مثبت (تشویق)» (سیف، ۱۳۷۸، ص ۵۵۷) ایجاد شده و مؤمنین را در بندگی پروردگار ثابت قدم تر نماید و برای دیگر افرادی که مؤمن نیستند نیز ایجاد انگیزه گردد که آن ها نیز به راه طاعت پروردگار گام بگذارند. معلم نیز در کلاس با این که با همه دانش آموزان مهربان است، باید نسبت به افرادی که کوشش شایسته تری دارند، رحمت خاصّی نشان دهد تا موجبات تشویق او و همچنین الگوگیری بقیه دانش آموزان فراهم آید.

پروردگار جهانیان، رحمت و غضب ـ البته غضب او نیز عین رحمت است ـ را با یکدیگر دارا است، انسان نیز باید در رفتارهای خود تعادل را بین رحمت و غضب رعایت نماید. با اینکه «مجازات مجرمین در راستای اصلاح و تربیت انسان‌ها است و در اسلام نیز وجود دارد» (رهامی، ۱۳۷۹)، اما باید گفت که رحمت، باید از غضب پیشی بگیرد و فقط در مواقع ضرورت که غضب لازم به نظر می‌رسد، باید آن را اعمال کرد. البته حقیقت غضب در تربیت اسلامی، رحمت است، یعنی این که مسلمان حقیقی برای سعادت و هدایت همنوعانش، برای تربیت شدنشان و در اصل از روی مهر و محبّتی که به افراد دارد، در حد لزوم غضب می‌کند و خطاکاران را تنبیه می کند.

در حیطه امر به معروف و نهی از منکر نیز باید با مهر و عطوفت رفتار کرد، همان گونه که حضرت ابراهیم علیه السلام پدرخوانده خویش را با کمال مهر و عطوفت امر به معروف و نهی از منکر نمود، و برای او آمرزش طلبید: «ای پدر، حقیقت این است که دانشی برای من فراهم آمده که برای تو فراهم نیامده است، پس مرا پیروی کن، من تو را به راهی راست هدایت می کنم. ای پدر، از شیطان پیروی مکن که او تو را به پرستش غیرخدا می‌خواند، زیرا شیطان خدای رحمان را عصیانگر است و تو را جز به نافرمانی خدا فرا نمی خواند. ای پدر، من می ترسم از جانب خدای رحمان عذاب خذلان به سراغت آید و او تو را به حال خودت واگذارد و در نتیجه دوستدار شیطان گردی و شیطان کار تو را در اختیار گیرد. گفت: ای ابراهیم، آیا تو از معبودان من رویگردانی؟ سوگند یاد می کنم که اگر از رویگردانی خود بازنایستی تو را سنگسار خواهم کرد، و اینک برای مدّتی طولانی مرا ترک کن و کناره گیری کن! ابراهیم گفت: سلام بر تو باد، به زودی از پروردگارم برای تو آمرزش می طلبم، امید است تو را بیامرزد، زیرا او با من مهربان بوده، دعاهای مرا مستجاب ‌کرده‌است» (مریم: ۴۷ ـ ۴۳) (جعفری، ۱۳۸۲).

رحمت، در همه شئونات زندگی انسان باید جریان داشته باشد. حتی تعزیر و قصاص نیز رحمت به حساب می‌آیند چون مانع از کسب رذایل بیشتر توسط انسان ها خواهد شد که در نهایت، توجه به سعادت آن ها را نشان می‌دهد. معلم نیز باید تشویق را بر تنبیه مقدم بدارد و سعی نماید همواره با ایجاد انگیزش در دانش آموزان به وسیله تشویق رفتارهای پسندیده آن ها، ایشان را به پیشرفت و بهبود وضعیت موجود از نظر اخلاقی، درسی، اجتماعی و سایر موارد ترغیب نماید.